अचपळ मन माझें नावरे आवरीता..

आपण रोज कितीतरी गोष्टी ठरवतो की त्या मन लावून करायच्या, पण न कळत दुसरीकडेच हरवून जातो म्हणूनच मनासाठीचे श्लोक रचणारे समर्थ रामदास स्वामी म्हणतात,

अनुदिन अनुतापें तापलों रामराया ।
परमदिनदयाळा नीरसी मोहमाया ॥
अचपळ मन माझें नावरे आवरीता ।
तुजविण शिण होतो धांव रे धांव आता ॥ १ ॥

युधिष्ठीराला जेव्हा यक्ष प्रश्न विचारतो की, 'विश्वात सर्वाधिक वेगवान काय आहे?' त्यावेळी क्षणाचा ही विलंब न करता युधिष्ठीर उत्तरतो - 'मन'. मनाचा वेग प्रकाशापेक्षा ही प्रचंड आहे, मग ते अचपळ कसे? आपला प्रतिनिधी अर्जुनसुद्धा भगवद्गीतेत भगवंताला म्हणतो,"चञ्चलं हि मनः कृष्ण"- हे कृष्णा,माझं मन चंचल आहे. त्यावेळी भगवंत म्हणतो, मला ही गोष्ट मान्य नाहीं, "मनोदुर्निग्रहं चलं"- मन चंचल नाही तर चल आहे. मनाचें चांचल्य ही त्याची प्रकृती नाहीं तर विकृति आहे. मन हे एक साधन आहे,त्याला किती सत्ता द्यायची हे आपण ठरवाव लागत. महर्षी पतञ्जलि पहिल्या समाधीपादात म्हणतात, "योगश्चित्तवृत्तिनिरोध:"- योग म्हणजे चित्ताच्या वृत्तीचा निरोध करणे. पुर्वजन्मीचे आणि या जन्मातल्या अनेक अनुभवांचे संस्कार मनात साठवले जातात, हे सगळे संस्कार मिळुनच चित्त बनते. जेव्हां मनाच चलनवलन नियंत्रित असतं, तेव्हा मन स्फटिकासारखं स्वच्छ होतं; चित्त निर्मळ झालेलं असतं. मनावर कळत-नकळत झालेल्या असंख्य संस्कारतूनच वृत्ती बनते, या वृत्तींपासून चित्त आकार घेतं आणि यातूनच आपला स्वभाव जन्माला येतो. याच स्वभावाचा आपल्या प्रत्येक कृती आणि विचारांवर प्रतिबिंब उमटत असतं. फ्रॉईड तर म्हणतो की, चित्ताला आपण ओळखूच शकत नाही, पण त्याचा परिणाम मात्र दिसतो यालाच तो "Subconcious" म्हणतो.

आज आपण ज्यांनी मनाचा मागोवा घेत-घेत स्वभावावर असंख्य प्रयोग केले,अशा काही अवलियांचे उत्कंठावर्धक प्रयोग पाहुया. ही शाखा मानसशास्त्रात Behaviourism म्हणून प्रसिद्ध आहे.

'Don't become a mere recorder of facts, but try to penetrate the mistery of there Origin' असं इव्हान पाव्हलॉव्ह म्हणत असे. तो एक फिजिऑलॉजिस्ट होता. त्याने आयुष्याचा निम्मा भाग पचनसंस्थेविषयी संशोधन करण्यात घालवला, त्याला कुत्र्यांच्या लाळ गळण्याच्या प्रक्रियेचे खूपच कुतूहल होतं. अन्न खाण्याचा, ते पचण्याचा आणि त्यासाठी मेंदूतून मज्जातंतूद्वारा मिळणार्या सुचनांचा पाव्हलॉव्हला अभ्यास करायचा होता.

पचनसंस्थेवरच्या संशोधनात प्रयोग करताना त्याने कुत्र्यांचा वापर केला. त्यानं एका कुत्र्याच्या पोटात काय प्रक्रिया चालल्या आहेत ते समजून घेण्यासाठी कुत्र्याच्या पोटाला भोक पाडून जठरातलं सगळं बघता येईल अशी व्यवस्था केली. सर्वप्रथम जेव्हा त्या कुत्र्याने अन्न खाल्लं तेव्हा ते अन्ननलिकेमार्फत कुत्र्याच्या पोटात गेलं आणि त्याच्या पोटात जाठररस निर्माण झालेलं पाव्हलॉव्ह ने पाहिलं. आता त्यानं कुत्र्याच्या गळ्यावर शस्त्रक्रिया करुन कुत्र्याची अन्ननलिका बांधून ठेवली आणि त्याच्या गळ्याशी एक भोक पाडून कुत्र्यानं तोंडावाटे खाल्लेलं अन्न पोटात न जाता त्या भोकावाटे शरीराबाहेर जाईल अशी व्यवस्था केली. आता कुत्र्यासमोर अन्न ठेवलं. त्याबरोबर कुत्र्यानं ते खाऊन टाकलं. पण ते पोटात न जाता भोकातून शरीराच्या बाहेरच गेलं. पण पाव्हलॉव्हच्या एक गोष्ट लक्षात आली की, अन्न पोटात गेलं नसलं तरीही पोटात जाठररसाचा मोठ्या प्रमाणात स्त्राव सूरु झाला. त्यामुळे स्त्रावाचा अन्न प्रत्यक्ष पोटात जाण्याशी संबंध नसून तो शरीरातल्या मज्जासंस्थेतून पोटाला मिळणार्या संदेशाशी आहे. अन्न बघितल्यावरच त्याचं पचन होण्यासाठी मेंदुकडून जठराला ज्या सूचना मिळतात त्यामुळे तो जाठररस तयार होतो हे त्याने ताडलं. त्यानंतर त्याने कुत्र्यांवर अनेक प्रयोग केले. कुत्र्यांना अन्न देण्याअगोदर काही काळ वेगवेगळ्या चेतना दिल्या. उदाहरणार्थ, घंटा वाजवायची आणि लगेच अन्न द्यायचे. असे बरेच दिवस केल्यावर अन्न आणि घंटा यांच समीकरण कुत्र्याच्या डोक्यात पक्क झालं. नंतर तो केवळ घंटा वाजवायचा आणि अन्न दिलच नाही. तेव्हां अन्नाच्या आठवणीनेच कुत्र्याच्या तोंडाला पाणी सुटायचे. या प्रक्रियेलाच "क्लासिकल कंडीशनिंग" म्हणायला लागले. 

"मला एक डझनभर निरोगी मुलं द्या. मला पाहिजे तशी त्यांची वाढ आणि संगोपन करु द्या. मग मी त्यांना डॉक्टर, वकील, व्यापारी एवढचं कशाला एक भिकारी किंवा एक चोरसुध्दा बनवून दाखवेन. त्यांचे पूर्वज कुठल्याही वंशाचे, व्यवसायाचे किंवा क्षमतेचे असले तरी त्यामुळे काहीच फरक पडणार नाही. मी मनात आणेन तसं या मुलांना घडवू शकेन" , हे प्रसिद्ध वाक्य जॉन वॉटसन याचे. त्यानेच Behaviourism हा शब्द निर्माण केला.

वॉटसनने 'अल्बर्ट बी' या लहान मुलावर केलेला प्रयोग मानसशास्त्राच्या इतिहासात खूपच गाजला आणि त्यावर टीकाही तितकीच झाली. अल्बर्ट बी हा एका परिचारिकेचा 11 महिन्यांचा मुलगा होता. 'कधीही न रडणारा चांगला मुलगा' असं सगळे त्या मुलाच वर्णन करत असतं. 1920 साली वॉटसन आणि त्याच्या एका सहकारीने अल्बर्ट बीच्या मनात कुठल्याही केसाळ प्राण्यांबद्दल आणि वस्तूंबद्दल भीती निर्माण करायचं ठरवलं. हा प्रयोग सूरु करण्यापूर्वी अनेक दिवस अल्बर्ट बीला एक पांढरा उंदीर खेळायला दिला जाई. अल्बर्ट बी त्याच्याबरोबर बराच वेळ खेळत बसत. काही काळ असाच गेल्यावर जेव्हा अल्बर्ट बी त्या उंदराला पकडायला गेला त्याचवेळी त्याच्या डोक्यामागे एका हातोड्यानं त्यांनी एक मोठा आवाज केला अल्बर्ट बी तो आवाज ऐकून दचकला आणि घाबरला. त्याच्या चेहर्यावर प्रथमच भीती दिसली.काही दिवसांनी हे तो विसरला असेल म्हणून पुन्हा अल्बर्ट बीसमोर पांढरा उंदीर ठेवला. लगेच अल्बर्ट बीनं डावा हाथ पुढे करुन उंदराला पकडण्याचा प्रयत्न केला. त्याने स्पर्श करताच वॉटसनने लोखंडी दांडा आपटून मोठा आवाज केला. अल्बर्ट बी भीतीने पुन्हा दचकला! त्याने तोंड गादीत लपवून घेतलं.उंदीर पकडणं आणि आवाजामुळे वाटणारी भीती यांच्या संबंधाचं समीकरण अल्बर्ट बीच्या डोक्यात पक्कं व्हायला लागलं होतं. असे प्रयोग पुन्हा झाले आणि अल्बर्ट बी पुन्हा गादीत तोंड लपवून रडायला लागायचा. अल्बर्ट बीला त्रास होऊ नये म्हणून त्याच्यावर हाच प्रयोग विशिष्ट कालावधी नंतर पाच-सहा वेळा झाला. आता उंदराचं दृश्य आणि भीती यांच नातं अल्बर्टच्या डोक्यात पक्कं झालं होतं आणि शेवटी कुठलाच आवाज न करतासुद्धा केवळ पांढरा उंदीर समोर दिसल्याबरोबर अल्बर्ट बी त्याला बघून घाबरायला लागला. त्याच्यामध्ये 'कंडिशन्ड फिअर रिस्पॉन्स' निर्माण करण्यात वॉटसनने यश मिळवलं होतं. अल्बर्ट बीला डीकंडिशनिंग न केल्याने मोठेपणी त्याच काय होणार याची लोकांना खुपच भीती होती. अल्बर्ट बी कुठल्याही केस असलेल्या गोष्टीची भीती असणारा एक मानसिकरित्या असुरक्षित माणूस म्हणून मोठा झाला असेल असे अंदाज बांधले होते. पण या प्रयोगानंतर त्याची आई त्याला घेऊन दूर कुठेतरी रहायला गेली असल्यानं अल्बर्ट बीविषयी बराच काळ गूढ होतं. शेवटी अनेक वर्षांनी एका मानसशास्त्रज्ञांने त्याचा सलग सात वर्ष शोध घेतला. तेव्हा याचा पूर्णपणे उलगडा झाला की अल्बर्ट बी वयाच्या सहाव्या वर्षीच मेंदूत पाणी झाल्यामुळे मृत्युमुखी पडला. त्याला जितकी वर्ष शोधायला लागली त्यापेक्षा ही तो कमी वर्ष जगला होता.

बिहेवियरिझम ही विचारप्रणाली 1920 च्या दशकात खुप लोकप्रिय झाली. तिने जवळपास 40 वर्ष अमेरिकेत राज्य केलं. स्किनर नावाच्या मानसशास्त्रज्ञाने तर "ऑपरँट कंडिशनिंग" आणि  'रिवार्ड अँड पनिशमेंट' या थेअरीचा वापर करुन अनेक करामती केल्या. त्याने एका कबूतराला पियानो वर धुन वाजवायला, दोन कबुतरांना तर चक्क टेबल टेनिस खेळायला, सशाला पिगी बँकेत नाणं टाकायला, डुकराला वॉशिंग मशीन मध्ये कपडे घालायला शिकवले होते. कालांतराने या विचारधारेत बरेच बदल होत गेले , कारण मनुष्यात असलेल्या अहंकार, सत्व-स्वत्व, ईच्छाशक्ती, स्वाभिमान, प्रेरणा, विवेकबुद्धी अशा अनेक बाबींचा यात विचार झालेला नव्हता. आज ही थेअरी बर्याच ठिकाणी वापरलेली दिसते, कामगारांना प्रोत्साहनपर मिळणारे बोनस व्हाऊचर्स, शाळेत बरोबर उत्तर दिल्यावर लगेच मिळणारे  बक्षीस हे सुद्धा बिहेवियरिझमच्या 'रिवार्ड अँड पनिशमेंट' थेअरीचा भाग आहे. यामधली कंडिशनिंंग थेअरीचा वापर एखादा प्रॉडक्ट, ब्रँड आपल्या गळी उतरवण्यासाठी जाहिरातींमधून सर्रास होतच असतो.

टीप -
यातील काही भाग हा संकलीत आहे आणि लेखांसंबंधी आपल्या काही सुचना असतील तर नक्की कळवा.

- केदार मुत्तगी

संदर्भ ग्रंथ -
1) भारतीय मानसशास्त्र अथवा सार्थ आणि सविवरण "पातन्जल योगदर्शन" - कृष्णाजी केशव कोल्हटकर
2) मनात - अच्युत गोडबोले
3) पांडूरंगशास्त्री आठवले यांचे वाङ्‌मय