अचपळ मन माझें नावरे आवरीता..

आपण रोज कितीतरी गोष्टी ठरवतो की त्या मन लावून करायच्या, पण न कळत दुसरीकडेच हरवून जातो म्हणूनच मनासाठीचे श्लोक रचणारे समर्थ रामदास स्वामी म्हणतात,

अनुदिन अनुतापें तापलों रामराया ।
परमदिनदयाळा नीरसी मोहमाया ॥
अचपळ मन माझें नावरे आवरीता ।
तुजविण शिण होतो धांव रे धांव आता ॥ १ ॥

युधिष्ठीराला जेव्हा यक्ष प्रश्न विचारतो की, 'विश्वात सर्वाधिक वेगवान काय आहे?' त्यावेळी क्षणाचा ही विलंब न करता युधिष्ठीर उत्तरतो - 'मन'. मनाचा वेग प्रकाशापेक्षा ही प्रचंड आहे, मग ते अचपळ कसे? आपला प्रतिनिधी अर्जुनसुद्धा भगवद्गीतेत भगवंताला म्हणतो,"चञ्चलं हि मनः कृष्ण"- हे कृष्णा,माझं मन चंचल आहे. त्यावेळी भगवंत म्हणतो, मला ही गोष्ट मान्य नाहीं, "मनोदुर्निग्रहं चलं"- मन चंचल नाही तर चल आहे. मनाचें चांचल्य ही त्याची प्रकृती नाहीं तर विकृति आहे. मन हे एक साधन आहे,त्याला किती सत्ता द्यायची हे आपण ठरवाव लागत. महर्षी पतञ्जलि पहिल्या समाधीपादात म्हणतात, "योगश्चित्तवृत्तिनिरोध:"- योग म्हणजे चित्ताच्या वृत्तीचा निरोध करणे. पुर्वजन्मीचे आणि या जन्मातल्या अनेक अनुभवांचे संस्कार मनात साठवले जातात, हे सगळे संस्कार मिळुनच चित्त बनते. जेव्हां मनाच चलनवलन नियंत्रित असतं, तेव्हा मन स्फटिकासारखं स्वच्छ होतं; चित्त निर्मळ झालेलं असतं. मनावर कळत-नकळत झालेल्या असंख्य संस्कारतूनच वृत्ती बनते, या वृत्तींपासून चित्त आकार घेतं आणि यातूनच आपला स्वभाव जन्माला येतो. याच स्वभावाचा आपल्या प्रत्येक कृती आणि विचारांवर प्रतिबिंब उमटत असतं. फ्रॉईड तर म्हणतो की, चित्ताला आपण ओळखूच शकत नाही, पण त्याचा परिणाम मात्र दिसतो यालाच तो "Subconcious" म्हणतो.

आज आपण ज्यांनी मनाचा मागोवा घेत-घेत स्वभावावर असंख्य प्रयोग केले,अशा काही अवलियांचे उत्कंठावर्धक प्रयोग पाहुया. ही शाखा मानसशास्त्रात Behaviourism म्हणून प्रसिद्ध आहे.

'Don't become a mere recorder of facts, but try to penetrate the mistery of there Origin' असं इव्हान पाव्हलॉव्ह म्हणत असे. तो एक फिजिऑलॉजिस्ट होता. त्याने आयुष्याचा निम्मा भाग पचनसंस्थेविषयी संशोधन करण्यात घालवला, त्याला कुत्र्यांच्या लाळ गळण्याच्या प्रक्रियेचे खूपच कुतूहल होतं. अन्न खाण्याचा, ते पचण्याचा आणि त्यासाठी मेंदूतून मज्जातंतूद्वारा मिळणार्या सुचनांचा पाव्हलॉव्हला अभ्यास करायचा होता.

पचनसंस्थेवरच्या संशोधनात प्रयोग करताना त्याने कुत्र्यांचा वापर केला. त्यानं एका कुत्र्याच्या पोटात काय प्रक्रिया चालल्या आहेत ते समजून घेण्यासाठी कुत्र्याच्या पोटाला भोक पाडून जठरातलं सगळं बघता येईल अशी व्यवस्था केली. सर्वप्रथम जेव्हा त्या कुत्र्याने अन्न खाल्लं तेव्हा ते अन्ननलिकेमार्फत कुत्र्याच्या पोटात गेलं आणि त्याच्या पोटात जाठररस निर्माण झालेलं पाव्हलॉव्ह ने पाहिलं. आता त्यानं कुत्र्याच्या गळ्यावर शस्त्रक्रिया करुन कुत्र्याची अन्ननलिका बांधून ठेवली आणि त्याच्या गळ्याशी एक भोक पाडून कुत्र्यानं तोंडावाटे खाल्लेलं अन्न पोटात न जाता त्या भोकावाटे शरीराबाहेर जाईल अशी व्यवस्था केली. आता कुत्र्यासमोर अन्न ठेवलं. त्याबरोबर कुत्र्यानं ते खाऊन टाकलं. पण ते पोटात न जाता भोकातून शरीराच्या बाहेरच गेलं. पण पाव्हलॉव्हच्या एक गोष्ट लक्षात आली की, अन्न पोटात गेलं नसलं तरीही पोटात जाठररसाचा मोठ्या प्रमाणात स्त्राव सूरु झाला. त्यामुळे स्त्रावाचा अन्न प्रत्यक्ष पोटात जाण्याशी संबंध नसून तो शरीरातल्या मज्जासंस्थेतून पोटाला मिळणार्या संदेशाशी आहे. अन्न बघितल्यावरच त्याचं पचन होण्यासाठी मेंदुकडून जठराला ज्या सूचना मिळतात त्यामुळे तो जाठररस तयार होतो हे त्याने ताडलं. त्यानंतर त्याने कुत्र्यांवर अनेक प्रयोग केले. कुत्र्यांना अन्न देण्याअगोदर काही काळ वेगवेगळ्या चेतना दिल्या. उदाहरणार्थ, घंटा वाजवायची आणि लगेच अन्न द्यायचे. असे बरेच दिवस केल्यावर अन्न आणि घंटा यांच समीकरण कुत्र्याच्या डोक्यात पक्क झालं. नंतर तो केवळ घंटा वाजवायचा आणि अन्न दिलच नाही. तेव्हां अन्नाच्या आठवणीनेच कुत्र्याच्या तोंडाला पाणी सुटायचे. या प्रक्रियेलाच "क्लासिकल कंडीशनिंग" म्हणायला लागले. 

"मला एक डझनभर निरोगी मुलं द्या. मला पाहिजे तशी त्यांची वाढ आणि संगोपन करु द्या. मग मी त्यांना डॉक्टर, वकील, व्यापारी एवढचं कशाला एक भिकारी किंवा एक चोरसुध्दा बनवून दाखवेन. त्यांचे पूर्वज कुठल्याही वंशाचे, व्यवसायाचे किंवा क्षमतेचे असले तरी त्यामुळे काहीच फरक पडणार नाही. मी मनात आणेन तसं या मुलांना घडवू शकेन" , हे प्रसिद्ध वाक्य जॉन वॉटसन याचे. त्यानेच Behaviourism हा शब्द निर्माण केला.

वॉटसनने 'अल्बर्ट बी' या लहान मुलावर केलेला प्रयोग मानसशास्त्राच्या इतिहासात खूपच गाजला आणि त्यावर टीकाही तितकीच झाली. अल्बर्ट बी हा एका परिचारिकेचा 11 महिन्यांचा मुलगा होता. 'कधीही न रडणारा चांगला मुलगा' असं सगळे त्या मुलाच वर्णन करत असतं. 1920 साली वॉटसन आणि त्याच्या एका सहकारीने अल्बर्ट बीच्या मनात कुठल्याही केसाळ प्राण्यांबद्दल आणि वस्तूंबद्दल भीती निर्माण करायचं ठरवलं. हा प्रयोग सूरु करण्यापूर्वी अनेक दिवस अल्बर्ट बीला एक पांढरा उंदीर खेळायला दिला जाई. अल्बर्ट बी त्याच्याबरोबर बराच वेळ खेळत बसत. काही काळ असाच गेल्यावर जेव्हा अल्बर्ट बी त्या उंदराला पकडायला गेला त्याचवेळी त्याच्या डोक्यामागे एका हातोड्यानं त्यांनी एक मोठा आवाज केला अल्बर्ट बी तो आवाज ऐकून दचकला आणि घाबरला. त्याच्या चेहर्यावर प्रथमच भीती दिसली.काही दिवसांनी हे तो विसरला असेल म्हणून पुन्हा अल्बर्ट बीसमोर पांढरा उंदीर ठेवला. लगेच अल्बर्ट बीनं डावा हाथ पुढे करुन उंदराला पकडण्याचा प्रयत्न केला. त्याने स्पर्श करताच वॉटसनने लोखंडी दांडा आपटून मोठा आवाज केला. अल्बर्ट बी भीतीने पुन्हा दचकला! त्याने तोंड गादीत लपवून घेतलं.उंदीर पकडणं आणि आवाजामुळे वाटणारी भीती यांच्या संबंधाचं समीकरण अल्बर्ट बीच्या डोक्यात पक्कं व्हायला लागलं होतं. असे प्रयोग पुन्हा झाले आणि अल्बर्ट बी पुन्हा गादीत तोंड लपवून रडायला लागायचा. अल्बर्ट बीला त्रास होऊ नये म्हणून त्याच्यावर हाच प्रयोग विशिष्ट कालावधी नंतर पाच-सहा वेळा झाला. आता उंदराचं दृश्य आणि भीती यांच नातं अल्बर्टच्या डोक्यात पक्कं झालं होतं आणि शेवटी कुठलाच आवाज न करतासुद्धा केवळ पांढरा उंदीर समोर दिसल्याबरोबर अल्बर्ट बी त्याला बघून घाबरायला लागला. त्याच्यामध्ये 'कंडिशन्ड फिअर रिस्पॉन्स' निर्माण करण्यात वॉटसनने यश मिळवलं होतं. अल्बर्ट बीला डीकंडिशनिंग न केल्याने मोठेपणी त्याच काय होणार याची लोकांना खुपच भीती होती. अल्बर्ट बी कुठल्याही केस असलेल्या गोष्टीची भीती असणारा एक मानसिकरित्या असुरक्षित माणूस म्हणून मोठा झाला असेल असे अंदाज बांधले होते. पण या प्रयोगानंतर त्याची आई त्याला घेऊन दूर कुठेतरी रहायला गेली असल्यानं अल्बर्ट बीविषयी बराच काळ गूढ होतं. शेवटी अनेक वर्षांनी एका मानसशास्त्रज्ञांने त्याचा सलग सात वर्ष शोध घेतला. तेव्हा याचा पूर्णपणे उलगडा झाला की अल्बर्ट बी वयाच्या सहाव्या वर्षीच मेंदूत पाणी झाल्यामुळे मृत्युमुखी पडला. त्याला जितकी वर्ष शोधायला लागली त्यापेक्षा ही तो कमी वर्ष जगला होता.

बिहेवियरिझम ही विचारप्रणाली 1920 च्या दशकात खुप लोकप्रिय झाली. तिने जवळपास 40 वर्ष अमेरिकेत राज्य केलं. स्किनर नावाच्या मानसशास्त्रज्ञाने तर "ऑपरँट कंडिशनिंग" आणि  'रिवार्ड अँड पनिशमेंट' या थेअरीचा वापर करुन अनेक करामती केल्या. त्याने एका कबूतराला पियानो वर धुन वाजवायला, दोन कबुतरांना तर चक्क टेबल टेनिस खेळायला, सशाला पिगी बँकेत नाणं टाकायला, डुकराला वॉशिंग मशीन मध्ये कपडे घालायला शिकवले होते. कालांतराने या विचारधारेत बरेच बदल होत गेले , कारण मनुष्यात असलेल्या अहंकार, सत्व-स्वत्व, ईच्छाशक्ती, स्वाभिमान, प्रेरणा, विवेकबुद्धी अशा अनेक बाबींचा यात विचार झालेला नव्हता. आज ही थेअरी बर्याच ठिकाणी वापरलेली दिसते, कामगारांना प्रोत्साहनपर मिळणारे बोनस व्हाऊचर्स, शाळेत बरोबर उत्तर दिल्यावर लगेच मिळणारे  बक्षीस हे सुद्धा बिहेवियरिझमच्या 'रिवार्ड अँड पनिशमेंट' थेअरीचा भाग आहे. यामधली कंडिशनिंंग थेअरीचा वापर एखादा प्रॉडक्ट, ब्रँड आपल्या गळी उतरवण्यासाठी जाहिरातींमधून सर्रास होतच असतो.

टीप -
यातील काही भाग हा संकलीत आहे आणि लेखांसंबंधी आपल्या काही सुचना असतील तर नक्की कळवा.

- केदार मुत्तगी

संदर्भ ग्रंथ -
1) भारतीय मानसशास्त्र अथवा सार्थ आणि सविवरण "पातन्जल योगदर्शन" - कृष्णाजी केशव कोल्हटकर
2) मनात - अच्युत गोडबोले
3) पांडूरंगशास्त्री आठवले यांचे वाङ्‌मय

मन एव मनुष्याणां...

भारतात मानसशास्त्रावर आपल्या ऋषीमूनींनी अनेको भाष्य केले आणि तितकेच प्रयोगही. दर्शनशास्त्रातला "योगदर्शन" हा भारतीय मानसशास्त्राचा मुकुटमणी, श्रीकृष्णाने सांगितलेला स्थितप्रज्ञभाव, बुद्ध आणि महावीर अशा अनेक महानुभवांचे विचार, यात मन आणि शरीराचा संबंध, सत्व-रज-तम, मनाच्या जागृत-स्वप्न-सुषप्ती या अवस्था अशा अनेक गोष्टी आहेत. संत-महात्म्यांनी आपल्याला प्राकृतात सहज समजेल अशा लिखाणातून,अभंगातून मनावर मार्मिक भाष्य केलय. संत तुकाराम सुखी जीवनाची गुरुकिल्ली देत म्हणतात "मन करा रे प्रसन्न सर्व सिद्धि चे कारण", गुरढोरं सांभाळणारा चोखा तर "ऊस डोंगा परी रस नोव्हे डोंगा, काय भुललासी वरलिया रंगा" अस म्हणत बाह्यरुपापेक्षा अंतर्मनात डोकावण्याचा सल्ला देत आहे. प्रत्येकजण मनाविषयी बोलताना मनाची चंचलता,मनाची विशालता, मनाचा कोतेपणा सारं सारं काही मांडताना या मानवी जीवनाच तत्वज्ञान सांगतात, तर कधी मनाविषयी आश्चर्य व्यक्त करतात.मनातल्या नकोशा विचारांना कितीही हुसकावून लावण्याचा प्रयत्न केला तरी ते पुन्हा त्याच विचारांवर येऊन अडकतं."मन वढाय वढाय.." या कवितेतून निरक्षर बहिणाबाईंना पण हाच प्रश्न सतावतो,

मन लहरी लहरी, त्याले हाती धरे कोन
उंडारलं उंडारलं, जसं वारा वाहादन

आपल्या या लहरी मनाच्या शोधाच्या पाश्चिमात्यांच्या धरतीवरील काही मजेशीर घटना पाहुयात.ग्रीक भाषेत आत्म्याला "सायकी" आणि अभ्यासाला "लॉजिया" असं म्हणतात.म्हणूनच आत्म्याचा अभ्यास म्हणजे "सायकॉलॉजी" हा शब्द निघाला. मनुष्य मरण पावला तरी त्याचा आत्मा अमर आहे यावर ग्रीकांचा विश्वास होता.मनुष्य जागा असतो तेव्हा त्याच्या हालचालींवर, विचारांवर आणि कृतींवर आत्म्याचा ताबा असतो; पण तो जेंव्हा झोपतो त्यावेळी त्याचा आत्मा त्याच्या शरीरापासून दूर गेलेला असतो म्हणून वरील गोष्टींवर त्याचा ताबा राहात नाही असं त्यांचं म्हणण होतं.हा सगळा स्वत:चा अनुभव गोळा करताना अनेक ग्रीक तत्वचिंतकांनी खुप मजेशीर थेअरीज मांडल्या आहेत. अरिस्टॉटल म्हणायचा की, उन्हाळ्यात पाणी प्यायल्याने उंदीरं मरतात,माणसाच्या शरिरात फक्त 8 बरगड्या असतात आणि स्त्रियांना पुरुषांपेक्षा कमी दात असतात. गुरुत्वाकर्षणाचं कारण पण ते असेच मजेशीर देत, वर फेकलेला दगड पुन्हा खाली येतो याचं कारण तो दगड मुळचा जमिनीवरचाच असतो आणि वर गेल्यावर त्याला आपल्या मूळ जागी परत यावंस वाटतं.माणसांना आपलं घर सोडून गेल्यावर जसं पुन्हा घरी यावंस वाटतं तसंच ते काहिसं होतं.म्हणजे सजीवांप्रमाणेच सगळे निर्जीवही वागतात असे हे विचार होते. हा सगळा प्रकार जरी हास्यास्पद असला तरी याला "क्रमिक विकास" म्हणून माणसाच्या वैचारिक उत्क्रांतीमध्ये खुप मोठे स्थान आहे. कोणते ही विशिष्ट शिक्षण आणि उपकरण नसताना केवळ निसर्गाकडे पाहुन, निरिक्षण करुन हा विचार सुचणे हीच आश्चर्याची गोष्ट होती.

मानवाच्या मनाचा शोध घेत घेत मेंदूविषयीचं मानवाच ज्ञान अनेक मार्गांनी वाढलं,अशीच अमेरिकेतील न्यू इंग्लंड या भागात घडलेली घटना. 13 सप्टेंबर 1848 च्या दुपारी रेल्वेची लाईन टाकण्याचं काम चालू होतं. त्या कामाचा फिनिआज गेज हा मुकादम म्हणून काम पाहत होता. या कामात डोंगरांतून वाट तयार करताना स्फोटकं वापरावी लागत होती.त्या दिवशी काम करताना त्यातलंच एक स्फोटक विचित्ररित्या फुटून सात किलो वजनाचा एक मोठा लोखंडी दांडा गेजच्या डाव्या गालातून घुसून त्याच्या मेंदूला आणि कवटीला भोक पाडून डोक्यातून चक्क वर आला. कवटीला एवढं मोठं भोक पडलं होतं की त्यातून एखाद्याची मूठसुद्धा आत जाईल. या स्फोटानंतर गेज दुर खड्ड्यात फेकला गेला. त्याला काही कामगारांनी उचलून एका घरी नेलं, तो वाचेल अशी कुणाला ही आशा वाटत नव्हती. शवपेटी बनवणार्या व्यक्तीने तर त्याच्या शरीराची मोजमापे ही नेली होती. पण दोन डॉक्टरांनी वापरलेल्या कुठल्याश्या औषधांच्या प्रयत्नाने तो वाचला आणि आपल्या घरी विश्रांतीसाठी गेला. त्याची ही गोष्ट अनेक दशके गाजली, मज्जाविज्ञाना (Neuroscience) च्या विद्यार्थी आणि स्कॉलर्ससाठी हा कुतूहलाचा विषय होता. पण गेज आता पुर्वीसारखा राहिला नव्हता. सुस्वभावी व मनमिळाऊ गेज आता हट्टी, चिडचिडा आणि अहंकारी बनला. कोणाकडेही आपली लैंगिक ईच्छा व्यक्त करे.कालांतराने प्रकृती खालावली आणि 1860 साली त्याचा मृत्यू झाला. आजही त्याची ती कवटी आणि तो रॉड हार्वर्डच्या मेडिकल स्कूलने जपून ठेवला आहे. त्या अपघातानंतर तो जवळपास 12 वर्ष जगला होता. दरम्यानच्या काळात त्याच्या अपघातावर, या अपघातामुळे बदलेल्या त्याच्या स्वभावावर अनेक संशोधने झाली. आपल्या स्वाभावातल्या वेगवेगळ्या पैलूंवर आणि आपण करत असलेल्या निरनिराळ्या अनेक गोष्टींवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी मेंदूत वेगवेगळे भाग असतात की नाही यावर खूप संशोधन, चर्चा आणि सखोल अभ्यास सूरु झाला.

या अशा मेंदू आणि मन यांच्या शोधातील वैचारिक उत्क्रांतीच्या काही घटना जाणून घेण्याचा मुळ उद्देश हाच की, आपलं मन कसं आहे? त्यात नक्की काय-काय होत? हे समजण्याचा प्रयत्न करण्यापूर्वी झालेल्या वैज्ञानिक प्रयोगांची, त्यांच्या प्रयत्नांची माहिती झाली तर आपल्या आजूबाजूला अनेक घटना घडताना त्याबद्दल कुतूहल नक्की वाढेल आणि अनेक घटना,प्रसंग यांचा माझ्यावर होणारा परिणाम पण लक्षात येईल. आपण बर्याच गोष्टी खूप सहज घेतो, त्यात आपल मन ही असत.जीवनात आज सगळ्यात महत्वाची गोष्ट आणि सगळ्यात दुर्लक्षीत गोष्ट ही मनच आहे. जीवनात भोग भोगण्यापासून ते ध्येय गाठण्यापर्यंत मनाची खुप आवश्यकता आहे. म्हणूनच ब्रम्हबिन्दू उपनिषद म्हणते,

मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ।
बन्धाय विषयासक्तं मुक्त्यै निर्विषयं स्मृतम् ॥

आज मनबुद्धीचा शोध यासंबंधीच्या काही घटना पाहिल्या. आता पुढील भागात मनावर कोणी काय-काय प्रयोग केले आणि त्यांच्या रंजक कथा पाहुयात.

टीप- यातील काही भाग हा संकलीत आहे आणि लेखांसंबंधी आपल्या काही सुचना असतील तर नक्की कळवा.

- केदार मुत्तगी

संदर्भ ग्रंथ -
1) भारतीय मानसशास्त्र अथवा सार्थ आणि सविवरण "पातन्जल योगदर्शन" - कृष्णाजी केशव कोल्हटकर
2) मनात - अच्युत गोडबोले
3) विषादयोग - आनंद नाडकर्णी
4) मनकल्लोळ - अच्युत गोडबोले, निलांबरी जोशी
5) पांडूरंगशास्त्री आठवले यांचे वाङ्‌मय

आपलाची (सं)वाद आपणासि..

"यन्त्रारूढानि मायया.." असा यंत्रवत चाललेला समाज हा एकाएकी  रोजची जगण्याची धडपड, आपले Plans, Goals हे सगळ सोडुन एका क्षणात फक्त 'मला जगायच आहे' या एका विचारात कैद झाला. प्रत्येकाची ही जगण्याची धडपड योग्य पण तितकीच केविलवाणी होती. केविलवाणी ती यासाठी की, सद्य परिस्थितीमध्ये माझी भुमिका काय असावी,माझ्या वागणुकीतून बाल-वृध्द, समवयस्कांच्या मनावर काय परिणाम होतो याचा तिळमात्र विचार कोणी करीत नव्हता. प्रत्येक जण आपली भीती समाजमाध्यमांवर विकत होता, हे अजुनही चालुये. एकीकडे भयग्रस्त लोक आणि दुसरीकडे एकत्र येऊन थाळ्या आपटणारे,उद्दामपणे फिरणारे. या दोन Extremes मधे सुवर्णमध्य काढणारे खुप कमी आहेत.भीती वाटणे रास्तच, पण त्यात तारतम्य असण गरजेच आहे. माझा मानसिक दुबळेपणा दुसर्या मध्ये भयगंड निर्माण करत असेल तर ? यास्थितीशी जे डॉक्टर,प्रशासन यंत्रणा आपल्या सर्व शक्तीने झुंझण्याचा प्रयत्न करतात, त्यांच्या मनात आपल्यासारखी मृत्युची भयानक कल्पना, "माझ कुटुंब" याचा पुसटसा विचार माझ्या वागण्यातून येत असेल तर ? आणि ज्यांच्यासाठी आपण हा लढा देतोय तो समाज उद्दाम, बेफिकीर आहे हा विचार त्यांच्या डोक्यात आला तर? म्हणुन असे वाटते की या आजारापेक्षा ही वृत्ती भयंकर आहे.

तत्वज्ञानामध्ये अनुक्रमिक काळ (Chronological time) आणि मानसिक काळ (Psychological time ) असे दोन प्रकारचे काळ आहेत. त्यात अनुक्रमिक काळाने माणूस मोठा होत जातो. म्हणजेच जगताना असे अनेक कठिण प्रसंग येतात आणि माणसाचे निसर्गाशी (Man vs Nature) असणारे हे द्वंद्व चालुच राहते. म्हणुन सृष्टीसोबत लढणे ही मोठी गोष्ट नाही तर वृत्ती बरोबर लढणे ही गोष्ट मोठी आहे, हे सत्य आहे. माणसाचे विचार, त्याचा विवेक किती विकसीत होत गेला हे मानसिक काळात गणले जाते. आज निसर्गाचे सर्व वैभव माझ्यासमोर आहे,अशा प्रसंगी मी काय स्विकारतो यावरुन मी यशस्वी ठरतो,भोग की भक्ती हा मुळ प्रश्न आहे.

आताच्या काळातील प्रसिध्द लेखक युवाल नोहा हरारी त्याच्या Artificial Inteligence चे फायदे व तोटे या विषयावरील एका भाषणात एक उदाहरण देतो की, समजा दोन लहान मुलांना चेंडू खेळताना भान राहिलं नाही आणि ते अचानक चेंडू मागे धावत रस्त्यावर येतात. समोरुन एक स्वयंचलित गाडी येत असते त्याचा ड्राईवर मागे शांत  झोपलेला असतो. जर गाडी बाजुच्या लेन मधे नेली तर समोरुन येणारा ट्रक धडकेल आणि गाडीच्या मालकाचा मृत्यु होईल. जर गाडी तशीच सरळ नेली तर मुलांचा मृत्यु होईल. तर अशा परिस्थीतीमध्ये या गाडीत कोणता अल्गोरिदम असावा? गाडीच्या मालकाचा जीव वाचेल असा की मुलांचा जीव वाचेल असा ?
तर एलोन मस्क हे आज उद्योग जगतातले प्रसिध्द नाव त्याने त्याच्या संशोधनात याचा विचार केला, त्याने 2015 साली एक मतचाचणी घेतली, निवडक लोकांना त्याने हाच प्रश्न म्हणजे कोणत्या प्रकारची गाडी बनवावी, जी गाडीच्या मालकाचा जीव वाचवेल अशी की मुलांचा जीव वाचवेल अशी? तर अनेकांनी मुलांना वाचवणारी गाडी बनवावी अशी उत्तर दिली. पण जेव्हा त्याने विचारल की खरच तुम्हाला ही गाडी विकत घ्यायची वेळ आली तर कोणती गाडी घ्याल तर बर्याच जणांचे उत्तर हे मालकाला वाचवणारी गाडी हवी असे होते.

बल्ट्रांड रसेल त्याच्या Impact of Science on Society या पुस्तकात म्हणतो की, We are in the middle of a race between skills as to means and human folly as to ends. मानवी कौशल्यातून उत्कर्षाची साधने निर्माण होतात आणि मानवी मूर्खपणा मानवाला उद्दीष्टांपासून दूर नेतो. रसेलच्या वेळी ही शर्यत मध्यावर होती, आज आपण खुप पुढे आलो आहोत. म्हणुनच विचार-भावना-कृती यांच्यातील हे अंतर दुर करण्यासाठी "समत्वयोग" साधत, अंतीम निकालाचा अट्टाहास न धरता, या शर्यतीमधुन आनंद, उत्साह मिळवण्याचा, जीवन जगण्याचा हेतु स्पष्ट समजण्याचा प्रयत्न करुया.

कॅरल ड्वेक म्हणते त्याप्रमाणे जीवन हे फिक्स्ड माइंडसेटकडून ग्रोथ माइंडसेटकडे जाण्याचा हा सगळा प्रवास आहे. आपण एक उदाहरण घेऊ. महाभारतात, कुरुक्षेत्रावर शूरवीर अर्जुनाने ऐन युद्धाच्या वेळी धनुष्यबाण खाली टाकून, रथामधून खाली उतरून सारथी असलेल्या श्रीकृष्णाला सांगितले की, ‘मी आता लढणार नाही. एक वेळ भीक मागेन, पण द्रोणाचार्य किंवा भीष्माचार्य यांच्यावर बाण चालवणार नाही.’

असे रणात बोलुनि शोकावेगात अर्जुन
धनुष्य-बाण टाकुनि रथी बैसुनि राहिला ll   (गीताई)

‘स्वजनांशी किंवा गुरूंशी लढणे हे पाप आहे’ असा त्याचा
फिक्स्ड माइंडसेट होता आणि तो प्रत्यक्ष श्रीकृष्णालाच पटवून देण्याचा प्रयत्न करत होता, तो बदलून ‘अन्यायाविरुद्ध लढणे हे क्षत्रियांचे कर्तव्य आहे’ अशा ग्रोथ माइंडसेटपर्यंत त्याच्या मनाचा प्रवास झाला.

आपणही यातून बरेच काही शिकू शकतो,आपल्या ही रोजच्या जगण्यात अनेक विषाद  (Psychological Barriers) येत असतात. काही वैयक्तीक स्व-भावातील असतील, काही सामाजिक असतील. अशा अनेक समस्यांवर खुप सार्या तज्ञांनी संशोधन केले आहे, ते खुप रोमांचकारी आणि मजेशीर पण आहेत. त्यांच्या या संशोधनाच्या कथा तुमच्या पर्यंत पोहोचवाव्यात आणि सगळे मिळुन सर्वांच रोजच जगण सहज,सोप आणि आनंदी होण्यास मदत होईल असा प्रामाणिक प्रयत्न करुयात.

टीप -
1) यातील बरेचसे विचार हे संकलीत आहेत. लिहिण्याचा मुळ हेतु हाच की, आपण "सत+चित+आनंदस्वरुप" आहोत याच भान सतत रहावं.

- केदार मुत्तगी

संदर्भ ग्रंथ -
1) भारतीय मानसशास्त्र अथवा सार्थ आणि सविवरण "पातन्जल योगदर्शन" - कृष्णाजी केशव कोल्हटकर
2) मनात - अच्युत गोडबोले
3) विषादयोग - आनंद नाडकर्णी
4) मनकल्लोळ - अच्युत गोडबोले, निलांबरी जोशी
5) पांडूरंगशास्त्री आठवले यांचे वाङ्‌मय

स्वयंप्रकाशी तू तारा !

" कधी होमाच्या विस्तीर्ण स्थंडिलात तर कधी वैश्वदेवाच्या वितीएवढया कुंडात पण अग्नीची आहुती टळली नाही, म्हणून तर अग्नि जिवंत राहिला. "

जीवनाचा अर्थ हा त्याला चिकटलेल्या ध्येयात आणि त्याकरिता ठरवलेल्या संकल्पात असतो. हे ध्येय आणि संकल्पपुर्तीचा ध्यास हीच जगण्याची स्वयंप्रेरणा असते.
जिथे ही प्रेरणा असते तिथे प्रतिभा, प्रगल्भता आणि प्रयोगशीलता स्फुरण पावतात.अशा जीवनाचा कोणीच पराभव करू शकत नाही , काळ देखील स्वतःच्या मर्यादा ओलांडून अशा जीवनांना अमर्याद करुन टाकतो.कोणतीच परिस्थिति अशा जीवनांना निराश करू शकत नाही कारण अशी जीवने प्रवाहपतित होत नाहीत तर प्रवाहावर स्वार होतात आणि स्वतः ठरवलेल्या मार्गाने घेऊन जातात . अशा जीवनाचे रोजचे अनुभव हे वेगळे असतात . चाकोरिबद्ध जगण इथे अमान्य असत . अहंकारशून्य ज्ञान ,उपभोगशून्य सामर्थ्य ,किर्तीशून्य प्रतिभा ,अपेक्षाशून्य कार्य अशा जीवनाची प्रेरणा, ही त्याच्या लोकोत्तर विवेकी जीवनध्येयात असते.

स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर यांचे जीवन अशा व्यापक जीवनध्येयाने भारावुन गेलेले होते. त्यांच्या लहानवयात प्रज्वलित झालेला अग्नि आज देखील अनेकांना प्रेरणा बनवून चेतवत आहे . 'तुजसाठी मरण ते जनन ,तुजविण जनन ते मरण ' हे जीवनध्येय राष्ट्राचे ध्येय बनले .

सावरकरांचा जन्म नाशिक मध्ये भगूर या गावी झाला .अगदी लहान वयात त्यांना पुस्तक ,वृत्तपत्रे यांचे वाचन ,चिंतन याची सवय जडली होती आणि ज्ञानसाधनेला सुरवात झाली होती.महाभारतातील श्रीकृष्णाची ओजस्वी भाषणे तर अगदी मुखोद्गत होती .संस्कृत महाकाव्य , इतिहास , इंग्रजी साहित्य ,योगशास्त्र , विविध धर्माचे धर्मग्रंथ आणि अजुन कितीतरी व्यासंग त्यांनी अगदी लहान वयात केला आणि त्यांच्या प्रतिभेची झलक दिसू लागली  .एकदा अरबस्थानच्या इतिहासाचे पुस्तक त्यांच्या हाती आले. त्या पुस्तकाची सुरवातीची काही पाने गायब होती आणि मिळण्याची शक्यता नव्हती. सावरकरांची जिज्ञासा त्यांना चेतवित होती आणि त्यांचे कुतूहल त्यांना शांत बसवत नव्हते. इथे निराश न होता सुरवात झाली ती चिंतानाला की काय असेल त्या हरवलेल्या पानांमध्ये ? हां चिंतानाचा प्रवास त्यांना सृष्टीच्या प्रारंभी काय असेल या प्रश्नापर्यंत घेऊन आला .पुढे जाऊन एका कवितेत ' विश्वाच्या इतिहासाची पहिली पाने सापडणे अशक्य आहे , हां इतिहासाला मिळालेला शाप आहे हां निष्कर्ष त्यांनी काढला .'

इतिहासाचे पहिले पान न मिळणे कधी पाहायाते।
आरंभ तुझा दुसऱ्या पानापासुनि शाप हां याते।।

ही आहे सावरकरांच्या बुद्धीची प्रतिभा.

हे ज्ञानार्जन करत असताना ते कशासाठी याचा उद्देश अगदी स्पष्ट होता .
'गुणसुमने मी वेचियलि या भावे की तिने सुगंधा घ्यावे. ' ज्याचा उपयोग राष्ट्रासाठी होऊ शकत नाही ती विद्या व्यर्थ आणि भाररूप आहे अशी परखड़ स्पष्टता स्वतःच्या जीवनध्येयाबद्दल सावरकरांची होती .
'जरी उद्धरणी व्यय न तिच्या हो साचा , हा व्यर्थ भार विद्येचा'

सावरकरांचा अभ्यास आणि साहित्य क्षेत्रातील मुक्त संचार पाहता कोणालाही वाटेल की हे ज़ीवन साहित्यक्षेत्रातील अद्वितीय व्यक्तिमत्व आहे पण हां सावरकरांच्या जीवनाचा एक पैलू आहे ,एकमेव नाही. 'नुसते ज्ञान लंगड़े तर नुसते कर्म आंधळे' म्हणणारे सावरकर कृती आणि विचारांची ध्वजा घेऊन निघालेले कृतिवीर आणि विचारवीर होते.

सावरकरांच्या मते " खरा शिक्षित तोच जो लोकांच्या दुःखाने कळवळून त्यांचे सुखासाठी स्वताच्या यातनांना क:पदार्थ मानतो. नुसत वाचून साचत जात ते ज्ञान,फलहीन वृक्षाप्रमाणे किंवा ज्याच्या पाण्याने हजारो नसों ,पण एका अर्ध्या तृषिताचीही तृष्णा भागत नाही वा अन्नोत्पादनाने भूक शमविली जात नाही त्या जलाशयाच्या संग्रहाप्रमाणे केवळ वांझच नव्हे काय ?"

"आज जर ह्या देशाचे कशावाचुन अडले असेल तर ते कार्यक्रमावाचून नव्हे तर कार्यावाचून होय.वाचिवीरांचा शुष्क काथ्याकूट सोडून देऊन कृतिशुर व्हा." हे सावकरांचे आव्हान ही काळाची साद आहे .

जहालमतवादि विचारांचे म्हणून सावरकरांची नेहमीच उपेक्षा होत राहिली आणि आजही होत आहे .आत्यंतिक अहिंसेने आपला राष्ट्रीय तेजोभंग झाला तेव्हा सावरकरांनी हिंदू धर्माचे विवेकी स्वरूप मांडले आणि राष्ट्रीय जीवनात हिंसा-अहिंसेचा विवेक उभा केला .

"हिंदुधर्म क्लैब्याची गाथा नाही. हिंदुधर्म नि:संशय सात्विक, क्षमाशील आहे. हिंदुधर्म क्रोधशीलही आहे. 'क्लैब्यं मा स्म गम: पार्थ' ही हिंदुधर्माची गर्जना आहे. 'अहिंसा परम धर्म:' ही ज्या हिंदुधर्माची व्याख्या आहे त्याच हिंदुधर्माची अगत्याची व तेजस्वी आज्ञा आहे की 'आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन्' आणि त्या दोन्ही आज्ञांचा समन्वय, हिंदुधर्मच उत्तम प्रकारे लावू शकतो "

अमेरिकन स्वातंत्र्ययुद्धात क्वेकर पंथावर टिका करताना थॉमस पेन देखील अशाच विवेकी विचारांचा उदगार केला होता."क्वेकरचे एवढे तत्व मी मान्य करतो , शस्त्र बाजूला ठेवून सारे प्रश्न केवळ वाटाघाटीने सोडवावेत ,या तत्वाच्या बाबतीत मी साऱ्या जगाशी सहमत आहे.पण सारे जग हे तत्व मानित नसेल तर ? तर मात्र मी माझी बंदूक उचलतो आणि माझ्या हाती बंदूक दिली आहे म्हणून  देवाचे आभार मानतो.देवदुतांनी भरलेल्या जगात आम्ही राहत नाही.सैतानाचे साम्राज्य अजुन संपुष्टात आलेले नाही आणि काही चमत्कार घडून आमचे रक्षण होईल ही अपेक्षा बाळगता येत नाही."

' जो बलवंत तोच उरतो जिवंत ' अजुन तरी हाच जगाचा नियम आहे .

" चिमण्यांनी "आम्ही तटस्थ आहोत "  अशी घोषणा केली , तरी ससाणे त्यांच्यावर झेप घालण्याचे थोडेच सोडणार आहेत ? " हां सावरकरांचा रोखठोक सवाल होता, तत्कालीन षंढ बनवु पाहणाऱ्या विचारसरणीला .

'धर्मांतर म्हणजे राष्ट्रांतर' यामागच द्रष्टेपण ज्याचे डोळे उघडे आहेत आणि बुद्धि जागृत आहे त्याला समजेल.सावरकर म्हणायचे , "'धर्मांतर' ही समस्या कितीही 'धार्मिक' वाटत असली तरीही ती 'राजकीय' आहे .. आणि 'पाकिस्तान' ही समस्या कितीही 'राजकीय' वाटत असली तरीही ती पूर्ण 'धार्मिक' समस्या आहे ." दुर्दैवाने सावरकरांच हे द्रष्टेपण प्रतिदिनी प्रत्यहि येत आहे आणि pseuodo secular लोकांचे झापड़े अजुन उघड़त नाही.

कोणत्याही प्रतिभाशाली व्यक्तिची खरी ओढ़ ही सृजनशील कार्य करण्याकडे असते .एकदा सावरकरांचे एक निष्ठावंत कार्यकर्ते रा.स.भट यांनी सावरकरांच्या जीवनावर ठाण्यात व्याख्यान दिले.व्याख्यान संपल्यावर स्वत: सावरकरांनी त्यांना बोलावले व म्हटले ,"तुम्ही माझ्यावर व्याख्यानमाला दिली.मी यूरोपात बॉम्ब ,पिस्तुले जमविली हे व्याख्यानात सांगितले ,की माझे रत्नागिरितील काम सांगितले ? रत्नागिरितील माझे काम हे माझे खरे काम आहे."
"मी सागरात टाकलेली उडी विसरलात तरी चालेल पण माझे सामजिक विचार विसरु नका."

ज्यांना सावरकर हे नाव उच्चारताच बॉम्ब आणि पिस्तूल धरलेले जहाल क्रांतिकारी दिसतात त्यांनी कधी हातात खडू घेऊन साक्षरता वर्ग घेणारे  ,लेखणीने अस्मिता उभे करणारे ,पूर्वास्पृश्य वस्तीत जाताना आपल्या हातात सर्वांना बसण्यासाठी सतरंजी घेऊन जाणारे सावरकर ,कधी स्वदेशी मालाची हातगाड़ी घेऊन जाणारे सावरकर अनुभवावेत. पतितपावन मंदिरात भंगी कडून पूजा करुन घेणारे,सर्वसहभोजन घडवून आणणारे,हळदी कुंकु समारंभ सारख्या कार्यक्रमातून अस्पृश्यता मिटवणारे,सप्तबंदी उठवणारे सावरकर, भाषाशुद्धिचा आग्रह धरणारे आणि त्यात अमूल्य योगदान देणारे सावरकर आज ही इतके परिचयाचे नाहीत.

महिन्यातून दोन एकादश्या व अन्य सण ह्या दिवशी गावातील सर्व हिंदु एकत्र करावा, सामुदायिक प्रार्थना अर्धा तास का होईना करण्याची चाल पाडावी, स्वसंरक्षणाच्या उद्देशाने व्यायामशाळा काढावी ,हिंदुसंघटनेचे वाङ्गमय असणारे मुक्तद्वार वाचनालय चालवावे ,निदान तीन चार निराधार हिंदु ठेवता येतील अशी सोय असावी असा सहजशक्य उपक्रमाचा आग्रह धरणारे सावरकर होते.उत्सवाचे रूपांतर चेतनेत झाले पाहिजे असा त्यांचा आग्रह असत .वाचाळ कार्यक्रमांचा सावरकरांनी सदैव निषेध केला.

सावरकरांच्या मागे अनुयायी उभे झाले नाहीत असा एक आक्षेप केला जातो तो मुळातच चुकीचा आहे .सावरकर चरित्र अभ्यासताना लक्षात येत की त्यांच्या संपर्कात आलेली प्रत्येक व्यक्ति ही त्यांची अनुयायी नाही तर प्रतिसावरकर बनली होती. सेनापति बापट, मदनलाल धिंग्रा,स्वातंत्र्यकवी गोविंद,पं श्यामजी कृष्ण वर्मा,वीरेन्द्रनाथ चटोपाध्याय,निरंजन पाल,हरनामसिंग,अनंत कान्हेरे , मादाम कामा अशी एक ना अनेक नावे आहेत जे सावरकरांच्या सहवासात सिंह बनले.

गोविंद त्रिम्बक दरेकर (कवी गोविंद) हे अपंग आणि लौकिक दृष्टया कमी शिकलेले होते.कवी गोविंद यांच्या ठायी काव्यरचनेची देणगी होती परंतु शिक्षण इतके नसल्याने काव्यरचनेचे नियम ,व्याकरण याची माहिती नव्हती.सावरकरांनी स्वत: त्यांना शिक्षण दिले आणि स्वातंत्र आणि हौतात्म्य यांची प्रेरणा दिली. स्वातंत्र्य आणि आणि हौतात्म्य यावर स्फुरलेली अनेक क्रांतिगीते जी क्रान्तिकारकांची प्रेरणा बनली ती गीते सावरकर आणि कवी गोविंद यांची आहेत.

"मला संध्याकाळचे भय वाटत नाही कारण माझी दुपार व्यर्थ गेली नाही ." हे उच्चारण्यासाठी लागणारे प्रचंड धैर्य , ध्येयाची कटिबद्धता नि सतत कृतिशिलता याचे दर्शन म्हणजे सावरकर. प्रत्येकाने आत्मपरीक्षण करुन आयुष्याच्या संध्याकाळी आपण हे म्हणु शकु का हा विचार केला पाहिजे आणि आयुष्याची दुपार ही रोज नवनव्या अनुभवांनी भरलेली असेल तर ती सार्थकी लागेल याचा विचार केला पाहिजे.

की घेतले न हे व्रत आम्ही अंधतेने।

आज एखादा संकल्प करुन त्यातले सातत्य न टिकवु शकणारे आपण .अशा वेळी सावरकर आशास्थान बनून उभे राहतात .'सहा सोनेरी पाने ' हां ग्रंथ उतारवायात सावरकरांनी लिहिला.अंदमानातील त्रासामुळे सावरकरांची पचनक्रिया अधुनमधुन बिघडे आणि पोटात अकस्मात् कळा येत. एकदा लेखनिकाला ग्रंथ सांगत सांगत असता त्यांच्या पोटात कळा येऊ लागल्या व् ते हाताने पोट घट्ट धरून बसले."तुम्हाला आज बरे नाही ,आता थांबू ,उद्या लिहु" असे लेखनिक म्हणाला तेव्हा,"आज एक तरी पान पुरे करू.प्रतिदिनी एक पान केले की वर्षाच्या शेवटी साडेतीनशे पानांचा ग्रंथ होतो." अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत 450 पृष्ठांचे पुस्तक सावरकरांनी लिहून पूर्ण केले .आपण किमान वाचनाच्या बाबतीत हां आग्रह स्वत:ला ठेवू शकतो कारण आपल्याला सावरकरांपेक्षा अनुकूल परिस्थिति आहे हे निश्चित .आपण किती सुखी आणि अनुकूल परिस्थितीत आहोत हे जाणून घ्यायचे असेल तर किमान एकदा सावरकर चरित्र वाचलेच पाहिजे.

हिंदू संघटनेची आवश्यकता त्यांनी लहानपणीच ओळखली होती पण सावरकरांना त्यांच्या मागे मेंढ्याचा कळप उभा करायचा नव्हता तर शुरांचे संघटन उभे करायचे होते .  भावी पिढ्यांना ते म्हणत," आपल्याही पेक्षा अधिक योग्यतेचे वीर स्पार्टात आहेत असे आपल्या थड़ग्यावर लिहून ठेवावयास सांगणाऱ्या स्पार्टातील वीराप्रमाणे मीही म्हणतो की आमच्या तरुणांनी माझे गुणगान करीत न बसता माझ्यापेक्षा अधिक पराक्रम करुन माझ्यापेक्षा अधिक मोठे व्हावे आणि त्यांच्या अतुल पराक्रमामुळे माझे नाव मागे पडावे अशीच माझी इच्छा आहे ."

दोन जन्मठेपेची शिक्षा सुनावल्यानंतर थोड़ेही चित्त विचलित न होता सावरकरांनी आपल्या सहकार्यांसोबत जो संदेश पाठवला तोच आज आपण आपल्या परिप्रेक्षात अनुसरु हेच  त्यांना विनम्र अभिवादन .

सारथी जिचा अभिमानी।कृष्णजी आणि राम सेनानी।।
             अशी तीस कोटि तव सेना।
             ती आम्हाविना थांबेना ।
             परी करुनि दुष्ट-दलदलना ।
रोविलीचि स्वकरी। स्वातंत्र्याचा हिमालयावरी झेंडा जरतारी।।
मानुनि घे साची।अल्पस्वल्प ही सेवा अपुल्या अर्भक बालांची।
ऋण हे बहु झाले।तुझ्या स्तनीचे स्तन्य पाजुनि धन्य आम्हा केले।जननि गे धन्य आम्हा केले।।

-- सागर मुत्तगी

( संदर्भ साहित्य - सावरकर वाङ्गमय ,
स्वातंत्र्यवीर सावरकर - धनंजय कीर,
मला उमजलेले स्वातंत्र्यवीर सावरकर - डॉ.अरविंद गोडबोले)

रामायण - राष्ट्रीय आणि मानव्य ध्येयदर्शन

Colombo to Almora  या व्याख्यानांमध्ये एके ठिकाणी स्वामी विवेकानंदांनी म्हटले आहे ,
The whole western world is on a volcano which may burst tomorrow , go to pieces tomorrow. Europe the centre of manifestation of material energy , will crumble into dust if she is not mindful to change her position , to shift her ground and make spirituality the basis of her life .

अर्थातच यासाठी मार्गदर्शक आणि जगाच्या गुरुस्थानी भारत हे राष्ट्र आहे यात शंका नाही . पण आज वर्तमानात अशी धृष्टता जेव्हा आपण करतो तेव्हा मन शंकित होते कि आजचा भारत खरेच हि भूमिका सांभाळून आहे का ? सृष्टीच्या मूलतत्वांच्या अंतरंगातील शक्तिसामर्थ्य बाहेर खेचून काढणाऱ्या महान राष्ट्रांना आपल्या स्त्रियांचीहि अब्रू न वाचवू शकणारे , नागरिक जीवन वैराण झालेले , सत्तालोलूपतेसाठी मातृभूमीचे तुकडे करणारे , धर्मनिरपेक्षतेच्या नावाखाली ढोंगी नि लांगुलचालन करणारे , चारित्र्याची मरुभूमी झालेले , हे वर्तमान भारत राष्ट्र विश्वाला काय देणार ? ज्यांच्या भृकुटीच्या तालावर आज संपूर्ण जग अवलंबून आहे त्या राष्ट्रांना आपण काय मार्ग दाखवणार ?

पण हि धृष्टता आपण करू शकतो कारण भारताच्या भूतकाळाच्या तिजोरीत आपल्याला उभा करणारा आणि जगाला मार्गदर्शन करणारा कौस्तुभमणी आहे तो म्हणजे श्रीराम - रामायण .

लोकशाहीने दिलेले व्यक्तिस्वातंत्र्य , त्यातून उद्भवलेली भांडवलशाही आणि प्रतिक्रिया म्हणून उभा झालेला साम्यवाद याने मानव्याचे आत्महनन केले आहे आणि प्रचंड नरसंहार देखील घडवून आणला आहे . धर्माच्या नावाखाली दहशतवाद अजून उरावर थयथय नाचतोय . यंत्रयुगाने आलेली निष्क्रियता आणि लोप पावलेली संवेदनशीलता यात माणूस हरवून गेला आहे . आज भौतिक शास्त्रे व त्यांचे शोध अतोनात वाढले आहेत .शास्त्रज्ञ ज्ञानाची अखंड उपासना करत आहेत . तरी देखील जगात सुखाचे नंदनवन उत्पन्न होण्याऐवजी पुढे काय होईल या कल्पनेने प्रत्येकाचे हृदय भीतीग्रस्त आहे . ज्ञानोपासनेतून भीती निर्माण व्हावी हे आश्चर्यच आहे , पण याचा अर्थ इतकाच होतो भौतिक ज्ञानाची उपासना मनुष्याच्या अंतःकरणातील आक्रमक पशुता नष्ट करू शकली नाही . उलट हि पशुताच मानवाला राबवत आहे .

मानवता आणि माणसातली पशुता यांच्यात अनादी काळापासून संघर्ष चालू आहे . या संघर्षाचे स्वरूप फक्त काळानुसार बदलत आहे . या संघर्षाचे मूळ कारण व्यक्तिवाद आणि अनिवार तृष्णा हीच आहेत . या संघर्षाचे स्वरूप कधी कामातून उत्पन्न झाले , तर कधी धर्म आणि संप्रदाय यातून झाले , कधी या संघर्षाने मालकीच्या भावनेचा परिवेष धारण केला . आज या संघर्षाने अर्थाचा (वित्त) परिवेष धारण केला आहे .

मानवतेसमोर आणि आपल्या राष्ट्रासमोर असलेल्या या अनेक बिकट प्रश्नांना उत्तर देण्याची दिव्य प्रतिभा वाल्मीकींच्या लेखणीत आहे . भस्मासुरासारख्या आत्मविनाशाच्या वणव्याच्या चटक्यांनी ज्या वेळी आपण जागृत होऊ त्यावेळी वाल्मीकींची दिव्य प्रतिभा हेच उत्तर असणार आहे .

भारताला जेव्हा जेव्हा परकीय आक्रमणाचा सामना करावा लागला तेव्हा द्रष्ट्या महापुरुषांनी रामायणचा आधार घेतला . यवन सत्तेच्या पादाक्रान्तानंतर जेव्हा हिंदू समाजाचे नि पर्यायाने या राष्ट्राचे नैतिक अध:पतन झाले तेव्हा एकनाथांनी भावार्थ रामायणाचा प्रचार केला आणि आत्मजागृती आणली . उत्तर भारतात तुलसीदासांनी रामचरितमानस च्या आधारे धर्म , तत्वज्ञान , नीतिमत्ता उभी केली . राष्ट्रीयत्व , धर्मप्रेम , स्वराज्याची प्रेरणा आणि ध्येयवाद उभा करण्यासाठी समर्थ रामदासांनी रामायणाचा आधार घेतला . ' धर्माच्या करिता आम्हास जगती रामाने धाडियेले' हि धर्मप्रेरणा आणि ' समर्थाचिया सेवका वक्र पाहे , असा भूमंडळी कोण आहे ' हि निर्भयता रामायणाने उभी केली . वडीलभावाचे हक्काचे राज्य आहे म्हणून नाकारणारा , १४ वर्षे निर्जीव पादुकांची सेवा करणारा भरत या राष्ट्राचा आदर्श आहे म्हणूनच बादशाहाच्या कैदेत असलेल्या बालछत्रपतींचा सिंहासनावरील घटनात्मक हक्क मान्य करून गादीवर न बसणारे छत्रपती राजाराम महराष्ट्रात निर्माण झाले . 'मातृवत परदारेषु ' मानणाऱ्या श्रीरामांना आदर्श म्हणून समोर ठेवून आलेल्या शत्रूच्या स्त्रियांना सन्मानाने परत पाठवणारे उपभोगशून्य राजा शिवाजी महाराज महाराष्ट्रात घडले .

आज जागतिकीकरणामुळे राष्ट्राच्या सीमा गळून पडत आहेत. दांभिक उदारमतवादाने राष्ट्रीय अस्मिता उखडवून लावली आहे . अर्थात विश्वातला मानव एकच आहे , भेद तर भारतीय संस्कृती मानत नाही , तरी देखील राष्ट्र म्हणून आपले अस्तित्व असेलच तर त्या उदारमतवादाला अर्थ उरतो अन्यथा आपण उद्या विश्वपटलावरून नाहीसे होऊ .

अपि स्वर्णमयी लंका न मे लक्ष्मण रोचते।
जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी ।।

जननी आणि जन्मभूमी यांना स्वर्गापेक्षा प्रिय मानणारे श्रीराम हे राष्ट्रनिष्ठेचे आदर्श आहेत . सोन्याची लंका आणि सिद्धी पायावर लोळण घालत असताना राष्ट्रासाठी लाथाडणारे श्रीराम हे राष्ट्रभक्तांचे आदर्श आहेत . पण दुसऱ्या बाजूला अखिल मानवजात एक आहे आणि लंका देखील राष्ट्र आहे ,हा उदारमतवादी विचार संभ्रमित करतो. आज उदारमातवादाने निर्माण केलेली हीच समस्या आहे .अन्य राष्ट्र देखील त्यांच्या ध्येवादावर उभी आहेत . मग राष्ट्राराष्ट्रात भेद काय आणि राष्ट्र म्हणजे नेमके काय ?

न हि तद्भविता राष्ट्रं यत्र रामो न भूपतिः।
तद्वनं भविता राष्ट्रं यत्र रामो निवत्स्यति।।

यासारखी राष्ट्राची परिपूर्ण व्याख्या कुठेच नसणार . राम म्हणजेच राष्ट्र .जिथे राम नाही तिथे राष्ट्रच नाही , आणि जर राम वनवासात असतील तर ते जंगलच राष्ट्र आहे . जर सूक्ष्म दृष्टीने रामायण समजून घेतले तर श्रीरामांच्या वनवासाचे काव्य 'वंदे मातरम' आहे हे नक्कीच जाणवेल .

कवी रवींद्रनाथ टागोरांनी पाहिलेले स्वतंत्र भारताचे स्वप्न ज्यात ते म्हणतात ,Where the mind is without fear . निर्भयता हे प्रथम मानवी आणि राष्ट्रीय मूल्य आहे .श्रीरामांनी १४ वर्षाच्या वनवासात हाच कर्मयोग केला . 'स्व'त्व आणि सत्व हे व्यक्तिनिर्माणाचे धागे उचलून जंगलात राष्ट्रनिर्माण केले .'क्रियसिद्धि सत्वे भवति महतां नोपकरणे ' म्हणजे श्रीराम आणि रामराज्य .

Character crisis च्या आजच्या वर्तमान स्थितीत रामायण चरित्राचे आदर्श उभे करते . जेव्हा राम वनवासात निघुन गेले त्यानंतर आजोळहुन परत आलेला भरत अतिशय दुःखी होतो .श्रीरामांवर हां प्रसंग यावा या जाणिवेपेक्षा आपली आदर्शमूर्ति भग्न झाली की काय याचे त्याला अतीव दुःख होते .'तच्छुत्वा भरतस्त्रतो भ्रातुश्चारित्र्यशंकया' कारण रामराज्य अर्थात चारित्र्याची उपासना . लक्ष्मणाचे देदीप्यमान शील हां भारतीय संस्कृतीचा प्राण आहे .याचे मर्म ओळखूनच सुग्रीव तारेला म्हणतो ,'न ही स्त्रीषु महात्मान:क्वचित् कुर्वन्ति दारुणम्' . स्त्रियांच्या बाबतीत महानुभाव क्रूरता कधीच दाखवत नाहीत .

आज अगदी क्षुल्लक कारणांनी निराश होणारे आणि क्वचित्प्रसंगी आत्महत्येसारखे दुष्कृत्य करणारे यांना रामायण प्रेरणा देते . निराशा ,दुःख हे जीवनाचे भाग आहेत आणि त्याला कोणीच अपवाद नाहीत अगदी श्रीराम सुद्धा .सीतेचे अपहरण झाल्यानंतर श्रीराम देखील प्रचंड निराश होते पण त्यावेळी लक्ष्मणाने उच्चारलेला श्लोक हां आजदेखील तितकाच प्रेरक आहे .

उत्साहो बलवानार्य नास्त्युत्साहात्परं बलम्।
सोत्साहस्य च लोकेषु न किंचिदपि दुर्लभम्॥

उत्साह हेच श्रेष्ठ व्यक्तींच बळ आहे ,उत्साहापेक्षा अन्य काहीच मोठ नाही.म्हणूनच उत्साहित व्यक्तीला काहीच अशक्य नाही .

कोणत्याही राष्ट्राची ताकद ही मजबूत कुटुंसंस्थेत असते .वनवासाच्या आज्ञेनंतर जेव्हा लक्ष्मण दशरथाला कैद करण्यास सांगतो , भरत , वसिष्ठ हे देखील श्रीरामांना परत अयोध्येस येण्याची विनंती करतात तेव्हा 'नास्ति शक्ति पितुर्वाक्य 'म्हणून आदर्श पुत्र श्रीराम हे कुटुंबसंस्थेचा पाया कसा असतो याचा आदर्श घालून देतात .

व्यक्ति आणि राष्ट्र यात जेव्हा संघर्ष निर्माण होईल तेव्हा प्रथम राष्ट्र टिकले पाहिजे हां आदर्श रामायणाने उभा केला .एका प्रसंगी ,कालशक्ति श्रीरामांच्या भेटिस आली आणि श्रीराम व कालशक्ति यांच्या भेटित तिसरा कोणी आल्यास वधाची शिक्षा असते .म्हणून लक्ष्मण पहारा देत उभा राहतो पण दुर्दैवाने दुर्वास ऋषि तिथे येतात आणि म्हणतात की ,

अस्मिन् क्षणे मां सौमित्रे रामाय प्रतिवेदय |
विषयं त्वां पूरा चैव शापिष्ये राघवं तथा।।

हे लक्ष्मणा , जर तू याच क्षणी मी आल्याचे रामाला सांगणार नाहीस तर हे संपूर्ण राष्ट्र भस्मसात करुन टाकेन .तेव्हा धर्मसंकटात सापडलेला लक्ष्मण हां विचार करतो की ,
'एकस्य मरणं मेस्तु मा भूत् सर्वविनाशनम' . एका व्यक्तीच्या प्राणासाठी राष्ट्र पणाला लावू शकत नाही .माझा वध होणे हे कधीही श्रेयस्कर !

राष्ट्राच्या उभारणीत सर्वात महत्वाचा घटक आहे राज्यघटना.घटना अर्थात आचारसंहिता जी राष्ट्राच् सार्वभौमत्व अबाधित ठेवेल .जिथे विवेकी आणि समजुतदार व्यक्ति आहेत तिथे घटनेची आवश्यकता काय उरते .प्रत्येक गोष्ट जिथे Do's आणि Dont's मध्ये सांगवी लागते तिथे जबाबदारीचे भान कमी असते . घटना अर्थात Instruction . रामराज्य उभे करणे अर्थात Instruction Level पासून Understanding Level पर्यंत पोहोचणे.म्हणून रामराज्याचे वर्णन करताना वाल्मीकि म्हणतात ,

न राज्यं न च राजासीत् न दण्डयो न च दाण्डिक: ।
धर्मेणैव प्रजाः सर्वा रक्षन्ति स्म परस्परम्।।

रामराज्याची स्वप्ने पाहणारे आपण आज एक ठरवू शकतो , आजपासून माझ्या जीवनात मला कमीत कमी Instruction मिळतील .कुटुंबात , समाजात, राष्ट्रीय जीवनात माझा समजुतदारपणा आणि विवेकीपणा वाढेल तेव्हा रामराज्य हे वास्तव असेल .

ताथाकथित पुरोगामित्वाच्या बुरसट संकल्पना रामायण घडले की नाही , राम होते की नाही, सेतु होता की नाही किंवा अन्य गोष्टींवर चर्चा करुन आपल्या आदर्शा बाबत शंका निर्माण करत आहेत .पण रामायण हे बाह्य परिक्षण करुन कधीच समजणार नाही. रामायण हा भारताचा घटनात्मक इतिहास नाही तर तो सांस्कृतिक इतिहास आहे .दुर्वासांच्या शापाने अयोध्या भस्म होते म्हणजे काय हा प्रश्न म्हणजे रामयाणाचे बाह्य परिक्षण आहे पण लक्ष्मणाने केलेली कृती समजून घेणे हे रामयणाच्या अन्तरंगाचे परिक्षण. रामराज्याचा आत्मा राम आणि त्यांचे चारित्र्य आहे. रामायणाचे चिंतन हे आपल्याला आत्मपरीक्षण करावयास भाग पाड़ते हीच रामायणाची महत्ता.

सत्ता,संपत्ति व सूख यांच्यावर फ़क्त स्वताचे प्रभुत्व ठेवण्यासाठी एकमेकांच्या मानगुटिवर बसणारे जग एकीकडे आणि केवळ अधिकाराच्या परिभाषेच्या नैतिक निर्बंधासाठी मी सत्ता , संपत्ति व सुखाचा स्वीकार करणार नाही म्हणून भांडणारे अद्भुत बंधू भारतच जगाला देऊ शकतो .

आज रामनवमीच्या पवित्र दिवशी गदिमांनी पाहिलेले आशास्वप्न हे आपले राष्ट्रीय ध्येय बनु शकते ,जो आपल्यातल्या रामाला आणि त्याच्या कर्तृत्वाला साद घालतो नि या राष्ट्राचे राष्ट्रीयत्व टिकवु शकतो.

कर्तव्यदक्ष भूमी सीता-रघुत्तमाची
रामायणे घडावी येथे पराक्रमाची
शिर उंच उंच व्हावे हिमवंत पर्वतांचे
आचंद्रसूर्य नांदो स्वातंत्र्य भारताचे .

-- सागर मुत्तगी
( प्रेरणा -- पांडुरंगशास्त्री आठवले आणि बाळशास्त्री हरदास यांची वाल्मीकि रामायण वरील पुस्तके )

तृप्तीची तिर्थोदके

The Infinite Energy which streams forth from the Eternal and sets the wheel to work, looms up in the vision of man in various aspects and infinite forms. Each aspect creates and marks an age. Sometimes She is Love, sometimes She is Knowledge, sometimes She is Renunciation, sometimes She is Pity. This Infinite Energy is Bhawani. She also is Durga, She is Kali, She is Radha the Beloved, She is Lakshmi. She is our Mother and the Creatress of us all.

-- Yogi Arvindo

योगी अरविंदो यांनी पाहिलेले भारताचे स्वरुप हे स्त्री तत्वात आहे .तिच्यातून आपण निर्माण होतो म्हणून आपण या भारतमातेची लेकरे . पण ही भारतमाता अव्यक्त आहे .तिचा आविष्कार बनून कधी सीता येते तर कधी त्यागमुर्ति मैत्रयी आणि असे असंख्य.भारतीय स्त्री याच भारतमातेचा सूक्ष्म आविष्कार असते.

काही फुले इतकी नाजुक असतात की त्यांना स्पर्श करण्याने ती आपल्या स्पर्शाने कोमेजतील का ही भीति वाटते .

स्वच्छ , नितळ पाण्याची सुंदरता ही त्याची स्वच्छता पाहण्यातच आहे ,आपला स्पर्श कदाचित त्या स्वच्छतेला , सौंदर्याला धक्का देऊ शकतो .

पण , सुधासोदर्यं ते सलिलमशिवं न:शमयतु
ते सौंदर्य अनुभवण्याने आपण स्वच्छ होत असतो आणि असे आपण स्वच्छ होणे यालाच ते पाणी स्वतः च्या जीवनाची धन्यता मानत असते .

असंख्य वासना आणि विकारांनी ग्रस्त मनाला हवा असतो तो पावित्र्याचा अनुभव जो मनातला क्षोभ नाहिसा करेल आणि विवेकदीप प्रज्वलित करेल .

विवेकाच्या चित्ती नित स्फुरत जो मोद सुभगे
असे तोची तू गे असशि धन तू पुण्य कृतिचे
क्षणार्धी नेई गे कुमति विलयासी जल तुझे
मनीच्या क्षोभाला तव तनुलता स्पर्श करु दे

म्हणूनच तीचे विभूतिमत्व "स्त्रोतसामस्मि जाह्नवी" हे  माझे ऐश्वर्य आहे  असे सांगताना भगवंत देखील भरून पावतात.

मानवी जीवनाचा प्रवास हा अखंड आणि अतूट आहे. जीवनातील संगीत आणि मृत्युतील काव्य ज्याला समजले मग तिथे निराशेला थारा उरत नाही .
प्रसन्नता हे त्यांचे जीवनदर्शन बनते नि पावित्र्यता हा आपला अनुभव .
इथे चिंता निघुन जातात आणि चिंतन सुरु होते.
समर्पण हे अशा जीवनाचे सौंदर्य असते .
त्यांचे दर्शन हां पावित्र्याचा अनुभव असतो आणि स्मरण हे तृप्तिचे निधान असते.

खवळलेल्या तूफानी सागराची ही तटबंदी असते . या किनारी असलेली नीरव शांतता देखील आपल्याला खुप काही शिकवून जाते ,आत्मपरिक्षणास भाग पाड़ते .
सतत निःस्वार्थ प्रवाहशीलता हे अशा जान्हवीच्या निर्मलतेचे रहस्य आहे ,तिच्या प्रवाहाला शिस्तीचे कठोर काठ असतात म्हणूनच या निर्मलतेत सृजनाची सुप्त बीजे असतात.

अस्तित्वाच्या संघर्षात जग वाटचाल करत असताना तिने अस्तित्वशून्य होण्याचा प्रयास करणे हे विस्मयकारक आहे पण हीच तिची तपश्चर्या असते म्हणूनच आज त्या साधनभक्तीचे आदर्श बनून उभे राहतात आणि कृतिमधल्या आनंदाचे गमक हळूच पण नकळत सांगून जातात .


सहजीवन ही स्त्री मनाची खुप मोठी मूक मागणी आहेच . "पत्यर्नो यज्ञसंयोगे" हा पत्नीधर्म भारतीय स्त्रीचे आदर्श आहे .
वनवासाला पतिसोबत जाणाऱ्या सितेचा "जेथे राघव तेथे सीता " हां हट्ट समर्पण आणि सहजीवनाचे आदर्श घडवून देतो.
त्याच वेळेला वनवासात न जाऊ शकणाऱ्या उर्मिलेचे समर्पण ही तितकेच आदर्श आहे, यात सहजीवनाचा विरह आहे पण त्यागाचे सामर्थ्य देखील आहे.
स्त्री म्हणून झांटिपि होण्याचा अधिकार प्रत्येक स्त्री ला आहेच आणि तो कोणीच नाकारु शकत नाही पण इथला सॉक्रेटीस हा अत्रि कुलोत्पन्न आहे हे समजून अनुसया होण्याचे माधुर्य यात भारतीय स्त्री जीवनाचे आदर्श आणि अखिल स्त्री जातीचा स्त्री असण्याचा अर्थ सामावला आहे .

आज सहजीवन याचा अर्थ सोबत असणे इतकाच आहे कारण ते दोन स्वतंत्र अस्तित्व समजून राहत असतात ज्यात एकमेकांचा विचार ,एकमेकांबद्दल प्रेम , काळजी आणि आपुलकी आहेच पण इथे विरहाचे भय सतत असतेच.
परंतु मानसिक साहचर्य आणि बौद्धिकतेच्या जोरावर अद्वैत साधुन अस्तित्वच विलीन करणे हे खुप मोठे साहस आहे आणि ते देखील जेव्हा दोन असे जीव एकत्र येतात ज्यांची स्वताच्या बुद्धिप्रतिभेने जगाला दीपवून टाकण्याचे सामर्थ्य आहे तरीदेखिल समर्पितता आणि अखंड विलिनत्व म्हणजे अलौकिकत्वच ! इथे आपण नतमस्तक होण्यातच आपली कृतार्थता असते .

"I believe in standardizing automobiles, not human beings."  असे म्हणून 20 व्या शतकातला बुद्धिमान Einstein देखील मानवी जीवनाच्या परिवर्तनबद्दल स्वतची मर्यादा जाहिर करतो . पण हेच आव्हान स्वीकारुन माणूस देखील सतत विचारांचे सिंचन केले तर बदलू शकतो अशा दुर्दम्य आशेवर कार्य करणाऱ्या व्यक्तीचा संसाराचा व्याप आणि पसारा मोठा असतो पण हे आव्हान आपल्या खांद्यावर उचलण्याचे सामर्थ्य त्या बाळगुन असतात .

अशी जीवने तीर्थ बनतात .. तृप्तीची तिर्थोदके ...

सौ. निर्मलाताई पांडुरंगशास्त्री आठवले हे एक असेच स्थान ,तृप्तीचे तिर्थोदक.

यांच्या जीवनातील विशेष म्हणजे काय ते कोणालाच सांगता येत नाही हेच त्यांचे विशेषत्व. तरीदेखील ज्यांनी एक अग्नी (पांडुरंगशास्त्री आठवले - स्वाध्याय परिवाराचे दादा ) सोबत राहण्याच् दिव्य केल आणि आदरणीय दीदीजी ना घडवल यावरून आपण त्यांच्या जीवनाची खोली समजू शकतो. दादांच्या सोबत ज्या बौद्धिक चर्चा करू शकत होत्या , सावरकरांसारखे बुद्धिवादी ज्यांचे आदर्श होते या अगदी छोट्या प्रसंगातुन त्यांचे स्वतंत्र बुद्धि प्रतिभेचे दर्शन होते .

अयाचक व्रत घेऊन जीवन जगणाऱ्या दादांसोबत वयाच्या 19- 20 व्या वर्षी जेव्हा विवाह झाला तेव्हापासून जीवनाचा प्रत्येक श्वास म्हणजे असिधारा व्रत. स्वातंत्रयापूर्वीचा काही वर्षे पूर्व जेव्हा विवाह झाला त्यानंतर तरुण वयात दादांच्या विचारांचे तूफ़ान ,अनेक आर्थिक संकट आली असतील पण अयाचक व्रताचे कठोर पालन ,  विश्वतत्त्वज्ञान परिषदेत मिळालेला गौरव पण नाकरलेली ऑफर ,तत्त्वज्ञान विद्यापीठाची उभारणी आणि त्याची आतापर्यंतचि  सर्व जडणघड़ण यात ताईजींनी कुठेच न जाणवू देता केलेले संस्कार आणि निर्व्याज प्रेम हे शब्दातीत आहे.

ताईजींच्या "जेव्हाच् तेव्हा आणि जिथल्या तिथे " याचे शिस्तपालन , स्वच्छता , बुद्धिनिष्ठा ,समर्पण वृत्ती ,त्याग यामध्ये स्वाध्याय परिवाराच्या रचनात्मक कार्याचे गमक आहे.

दादाजी आणि ताईजी यांच्या जीवनाचे अद्वैत म्हणजे ,

रुद्रो नर उमा नारी तस्मै तस्यै नमो नम:।
रुद्रो ब्रह्मा उमा वाणी तस्मै तस्यै नमो नमः।
रुद्रो विष्णु उमा लक्ष्मी तस्मै तस्यै नमो नमः।

रूद्र सूर्य आहे आणि उमा त्याची प्रभा आहे ,रूद्र फूल आहे आणि उमा त्याचा सुगंध आहे ,रूद्र यज्ञ आहे आणि उमा त्याची वेदी आहे .

बा.भ.बोरकर यांच्या खालील ओळींचा शोध ताईजीं मध्ये पूर्ण होतो.

जीवन त्यांना कळले हो ..
मी पण ज्यांचे पक्व फळापरी सहजपणाने गळले हो..

याच बोरकरांनी अशा अव्यक्त जीवन जगलेल्या देखण्या जीवनांचे वर्णन सुंदर शब्दात केले आहे .

देखणे ते चेहरे जे प्रांजळाचे आरसे
गोरटे वा सावळे या मोल नाही फारसे
तेच डोळे देखणे जे कोंडिते सार्‍या नभा
वोळती दुःख जगाच्या सांडिती चंद्रप्रभा

देखणे ते ओठ जे की ओविती मुक्ताफळे
आणि ज्यांच्या लाघवाने सत्य होते कोवळे
देखणे ते हात ज्यांना निर्मितीचे डोहळे
मंगलाने गंधलेले सुंदराचे सोहळे

देखणी ती पाऊले जी ध्यासपंथे चालती
वाळ्वंटतूनी सुध्दा स्वस्तिपद्मे रेखिती

देखणी ती जीवने जी तृप्तीची तीर्थोदके
चांदणे ज्यातून फाके शुभ्र पार्‍यासारखे
देखणा देहान्त तो जो सागरी सूर्यास्तसा
अग्नीचा पेरून जातो रात्रगर्भी वारसा

अशा पूजनीय ताईजींना कोटि कोटि वंदन !!!

सदाचाराचा तू कणखरचि पाया मज गमे
असे तू हर्षाचा नित नवनवोन्मेष मनि गे
असे तूची पुण्यस्थल-प्रमुख गंगेच जगती
गमे त्रैलोक्याचे वसन जणु तू निर्मल अती ।।

-- सागर मुत्तगी

भारत वीर नरेन्द्रं त्वं वंदे सिंह निनादम्

एतद्देश प्रसूतस्य सकशादाग्रजन्माना ।
स्वं स्वं चरित्रं शिक्षेरन पृथ्वियां सर्व मानवः।।

या भारतीय स्वप्नाचे साकार रूप म्हणजे स्वामी विवेकानंद .एक संन्यासी पण प्रखर राष्ट्रभक्त जो भारतातील सर्व क्रांतिकारकांचे स्फूर्तिस्थान बनला.स्वामी विवेकानंद नेहमी सांगत विचारांचा प्रभाव हा फक्त 25% पडतो, पण असे जीवन जिथे विचार आणि आचार यामध्ये एकवाक्यता आहे तिथे चारित्र्य निर्माण होते आणि भारतीय संस्कृती इथे आग्रही आहे आणि त्याचे धवल चारित्र्याचे मूर्त स्वरुप हे विवेकानंद स्वतः होते. त्याग आणि सेवा या शब्दांचा अर्थ म्हणजे स्वामी विवेकानंदांचे जीवन .

Be and Make या संदेशातून त्यांनी संपूर्ण भारतीय संस्कृतीचे सारच सांगितले आहे .आज विवेकानंद यांची ओळख फ़क्त sisters and brothers of America असे शिकागों धर्मपरिषदेत बोललेले इतकीच् आहे हेच आपले दुर्दैव. पण विवेकानंद म्हणजे फ़क्त त्यांचे विचार नाही तर त्यांचे जीवन हाच त्यांचा विचार .शिकागो धर्मपरिषदेच्या अगोदर थंडीत कुड़कुडत रात्र घालवणारे , कोणाचीच विशेष ओळख नाही , खिशातली दमड़ी देखील संपलेला एक कंगाल भारतीय .त्यांच्या वेशाकडे बघुन अमेरीकी लोक हसत होते पण त्यांना काय माहीत , character म्हणजेच personality .

शिकागो चे त्यांचे व्याख्यान अर्थात त्यांच्या जीवनातला रोमांचकारी प्रसंग जसे शिवाजी महाराजांच्या जीवनात अफज़लखान वधाचा प्रसंग.असे प्रसंग व्यक्तीला समाजात एक अलौकिक  स्थान मिळवून देतात कारण समाजाला नेहमीच अशा नाट्यमय घटनांची आवड असते .पण फ़क्त या घटना म्हणजे त्यांचे जीवन नसते .अर्थात त्या व्याख्यानाने स्वामीजींना प्रसिद्धि मिळवून दिली. अमेरिकी माध्यमाने A  Cyclonic Hindu अशी स्वामीजींची ओळख करून दिली .दोन दिवस अगोदर कंगाल असणारा हा संन्याशी आता अमेरिका आणि भारत असा सगळीकड़े प्रसिद्ध झाला होता .

पण विवेकानंदांचे खरे जीवन दर्शन इथून पुढे सुरु होते .कीर्ति आणि प्रसिद्धीच्या टोकावर एका दिवसात पोहोचलेला परिव्राजक नरेंद्र बळी पडला नाही म्हणूनच ते स्वामी विवेकानंद होऊ शकले .त्या रात्री विवेकानंदांना राहण्याची उत्तम सोय करण्यात आली .विवेकानंदांना आरामदायी , आनंददायीं वाटावे यासाठी आवश्यक ती सोय यजमानाने केली होती .भौतिक सूखे पायाशी लोळण् घालून उभी होती पण त्याच क्षणी स्वामीजींचे हृदय भारतासाठी पिळवटुन निघत होते .आरामशीर गाद्या आणि पलंगावर स्वामी झोपु शकले नाहीत .जमिनीवर पड़ल्यापडल्या ते अगदी लहान मुलागत रडू लागले .भारतातल्या परिस्थितिने अश्रुची धार थांबत नव्हती आणि स्वामीजी प्रार्थना करू लागले ,"हे माते , माझा देश घोर दारिद्रयात रुतला असताना कोण प्रसिद्धीची पर्वा करतो ! आम्ही भारतीय इतके दुःखी , कष्टी व् दरिद्री आहोत की आमच्यापैकी लक्षावधी लोक मुठभर अन्नासाठी मृत्युमुखी पडतात .याउलट येथे लोक व्यक्तिगत सुखासाठी वारेमाप उधळपट्टी करतात .कोण या भारतीयांना आधार देईल ? अन्न देईल ? मला सांग आई , मी त्यांची कशी सेवा करू शकेन ? त्यांच्या कसा उपयोगी पडु शकेन ?"
हे धगधगते प्रेम म्हणजे स्वामी विवेकानंद .

विवेकानंद जेव्हा भारतात परतले तेव्हा त्यांनी इथली धूळ मस्तकावर घेतली आणि म्हणाले Now the very dust of India is also holy to me. कदाचित आज परदेशवारी करून आल्यावर प्रथम इथल्या भूमिवर थुंकणारा आणि परदेशाचे गुणगान गाणारा आजचा तथाकथित भारतीय ही राष्ट्रीयता समजू शकणार नाही .Islamic body with Vedantic Brains ही हिंदुंचि सर्वसमावेशकता आजच्या Pseudo Secular लोकांना देखील समजणार नाही .

विवेकानंदांचा जन्मदिवस हा युवा दिन म्हणून साजरा केला जातोय त्यासाठी युवावस्था समजून घेतली पाहिजे .

जबसे सुना है मरने का नाम जिंदगी है सर पे कफन बांधे कातिल को ढुंढते है  .ज्यांना मृत्युत हि जीवनाचे दर्शन होते तेच जीवन . जन्म आणि मरण या अटळ गोष्टीत युवावृत्ती जोपासणे म्हणजेच  जगणे . पण आहे काय हे यौवनाचे सुवर्णमौक्तिक रसायन ? कि जे न पचल्यानेच आज आपले राष्ट्रीय जीवन भरकटले आहे . आणि जे पचले तर राष्ट्र हे उन्नतीच्या शिखरावर पोहोचणे हे स्वप्न राहणार नाही तर ते वास्तव बनेल.

If you could influence the young it would  turn earth into heaven - Katharine T.Hinkson

अर्थात हेच गमक स्वामी विवेकानंदानी ओळखल आणि युवकांना प्रेरित केल .
मानवी जीवनाचा वसंतकाळ म्हणजे यौवन. उज्ज्वल प्रभात ची शोभा , शरदचंद्राचे माधुर्य , ग्रीष्माच्या मध्यान्हातला प्रखर ताप , भाद्रपदाच्या अमावास्येच्या अर्धरात्रीची भीषणता म्हणजे यौवनकाळ.

यौवन म्हणजे शस्यश्यामला वसुन्धरेचा आविष्कार पण यातच भूकंपाची भयानकता हि भरलेली आहे .

इथे फक्त फक्त दोनच विकल्प आहेत , उन्नतीच्या अंतिम शिखरावर चढण्याची हिम्मत बाळगणे किंवा अध:पतनाच्या अंधाऱ्या खोल गर्तेत बुडून जाणे . ठरवले तर विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीला संयम ,त्याग याची जोड देऊन शाश्वत विकास करणे  नाही तर त्याच तंत्रज्ञानाने उपलब्ध करून दिलेल्या सुख सोयीत विलासी जीवन जगत कधीच न जगल्यासारखे मरणे. विश्वाचा इतिहास युवकांच्या कर्तृत्वाने भरलेला आहे . सर्व गूण धारण करण्यासाठी विशाल हृदयाची आवश्यकता असेल तर जगाला युवकाकडेच यावे लागेल . वीरा भोग्य वसुंधरा (हि पृथ्वी फक्त वीरांसाठीच आहे ) हे तत्व आचरणात आणण्याची हिम्मत फक्त युवकात आहे . रणचण्डिकेच्या ललाटावरची विजयाची भाग्यरेखा , आत्मत्यागी वीर, साहित्य संगीत कला यातील रसिकता , मानवी संबंधातली हळवी भावुकता ,शास्त्र तंत्रज्ञानातले शुद्ध ज्ञान , ध्येयासाठी पछाडलेपण म्हणजे यौवन .पण या भूतलावरची सर्वात बिकट समस्याच युवक ठरत आहे कारण तो काहीही करू शकतो ( I Can  Do  ) ,अगदी काहीही . हीच त्याची खरी ताकत , काहीही करू शकण्याची . गरज आहे ती विधायक  दृष्टीकोनाची . यौवनात जोश आहेच ती भरण्याची आवश्यकता नाही ,गरज आहे त्यात होश आणण्याची.

हाच तो काळ ज्यामध्ये विधात्याने दिलेल्या सर्व शक्ती समजण्याची आणि विधायक दृष्टीने आचरणात आणण्याची हिम्मत असते.

Youth is the season of hope ,enterprise , energy to a nation as well as a individual -

आज विश्वात आपला भारत देशच युवा नेतृत्व करू शकतो . कारण इथे खूप युवक आहेत त्याहीपेक्षा त्या तरुणाईचा सळसळता उत्साह येथे आहे . आज खूप जण प्रत्येक गोष्टीसाठी युवकांकडे बोट दाखवतात. सगळीकडे अशी तकार आहे कि आजचे युवक कशावर श्रद्धा  ठेवत नाहीत . पण हेच तरुणाईचं गमक आहे , कि तो समजल्याशिवाय काही करत नाही . तो प्रश्न विचारतो हेच त्याचे विवेकीपण आहे .एक पाश्चात्त्य तत्ववेत्त्याने म्हटले आहे कि , It is an established truism that youngmen of today are the countrymen of tomorrow holding in their hands the high destinies of the land. They are the seeds that spring and bear fruit.

हे युवकच देशाचे भाग्य निर्माते आहेत . भविष्यातील सफलतेचे बीज यांच्यात विद्यमान आहे .

विश्वाच्या इतिहासात जिथे जिथे क्रांती दिसेल , परिवर्तन दिसेल तिथे तिथे असेच युवक दिसतील ज्यांना  त्या तत्कालीन व्यवस्थेतील चाकोरीबद्द्ध जीवन कुंठणाऱ्या प्रत्येक बुद्धिमानाने पथभ्रष्ट किंवा माथेफिरू ठरवले होते . झोकून देऊन स्वतःच कर्तव्य बजावणारी , ध्येयाने पछाडलेली युवा पिढी यांनीच विश्वात मांगल्य आणले आहे . कवी कुसुमाग्रज यांनी या वेड्या क्रांतिकारकांचे ध्येय आणि मूक मनोगत एका  कवितेत खूप सुंदर केले आहे ..

श्वासांनो जा वायूसंगे ओलांडून भिंत
अन आईला कळवा आमुच्या हृदयातील खंत
सांगा वेडी तुझी मुले हि या अंधारात
बद्ध करांनी अखेरचा तुज करती प्रणिपात

हे ध्येयवेडे क्रांतिकारी आईला / मातृभूमीला सांत्वन देताना म्हणतात ,

कशास आई भिजविशी डोळे उजळ तुझे भाल
रात्रीच्या गर्भात उद्याचा असे  उष:काल

अशा युवकांच्या रक्ताने लिहिलेला इतिहास जिथे आहे तिथे अजून प्रेरणेची काय आवश्यकता ? स्वामी विवेकानंद जेव्हा शिकागोहुन रामेश्वरम ला आले तेव्हा त्यांनी केलेले संबोधन हे नक्कीच आजच्या युवा पिढीला आश्वासित करणारे आहे आणि तथाकथित निराशावादी बुद्धिमानांचे डोळे उघडणारे आहे .
‘‘सूदीर्घ रजनी अब समाप्तप्राय सी दिखाई देती है। लम्बी काली रात टल गई अब उषा होने को है। यह सोया भारत जाग उठा है। केवल अन्धे देख नही सकते, विक्षिप्तबुद्धि समझ नहीं सकते कि यह सुप्त विराट जाग गया है। हिमालय से चल रही मंद शीतल लहर ने इस महाकाय को जगा दिया है। अपनी नियती को यह प्राप्त करके रहेगा। विश्व की कोई शक्ति इसे नहीं रोक सकती।’’

हे उदगार आले फक्त युवकांच्या भरवशावर .आणि ज्यांची बुद्धी विक्षिप्त नाही त्यांना हे स्वप्न सत्यात उतरताना दिसत असेलच . देशातली युवाशक्ती आज प्रत्येक क्षेत्रात नवे कीर्तिमान स्थापन करत आहे . ज्ञान-विज्ञान , आर्थिक विकास , अंतराळ विज्ञान ,संगणक , व्यापार , इत्यादी सर्व क्षेत्रात भारतीय युवक आपला गमावलेला गौरव परत मिळवून विश्व् नेतृत्व करण्यास भारताला अग्रेसर करत आहेत . विश्वात सर्वाधिक अभियंता आणि चिकित्सक आज आपल्याकडे आहेत . त्यासोबत  कुशल आणि अकुशल श्रमिक लोक अधिक संख्येने इथेच आहेत . अकुशल वर्गाला जर व्यवस्थित आणि योग्य प्रशिक्षण दिले तर आपण येणाऱ्या अगदी काही वर्षातच अधिक श्रमिक वर्ग असलेला देश असू .  हे खरंच आहे कि तितक्याच समस्यांही आज आपल्या समोर आव्हान बनून उभ्या आहेत .

पण संधी आणि आव्हान  हे दोन्ही एकत्र उभे असताना आज युवकाला कर्तव्यासाठी उभं राहावंच लागेल . तमोगुणाच्या समुद्रात बुडालेल्या तरुणाईला आज बाहेर यावे लागेल . नुसत्या निष्क्रिय प्रार्थना करून काहीच होणार नाही . गेली सहस्रो वर्षे हा देश प्रार्थनांनी दुमदुमत आहे . पण कोणताच देव आमची प्रार्थना ऐकण्यास तयार नाही . का ऐकावे त्याने तरी ? मूर्खांची गाऱ्हाणे माणसंही ऐकत नाहीत तर भगवंतांनी तर का ऐकाव्यात ?

आता फक्त श्रीमदभगवदगीतेतील शब्द आहेत जे सांगतात कि ,
क्लैब्य: मा स्म गम: पार्थ न एतद त्वय्युपपद्यते |

दौर्बल्य टाकून दे , षंढ बनु नकोस.

तस्मात्वमूत्तिष्ठ यशोलभस्व |

उठ आणि यश , कीर्ती संपादन कर .

जागृत , सामर्थ्यशाली , संगठीत  तरुणाइ जेव्हा समर्पित भावनेने कर्तव्य करेल तेव्हा तो सुवर्ण दिवस असेल आणि स्वामी विवेकानंदांचे स्वप्न सत्यात अवतरलेले असेल .

आता आपल्याला मोहमयी निद्रेचा त्याग कराव लागेल . भौतिक सुखसोयी मिळवायच्याच आहेत पण सोबत नैतिकतेची कास धरून . ( Material Proeperity with Deeper Moral Sensitivity ) .
प्रेम तर  करायचच आहे पण कर्तव्यला न विसरता .कर्तव्य हाच ईश्वर आहे आणि अंतिम परिमाण आहे .तिथे प्रेमाला , अगदी जवळच्या व्यक्तीचा त्याग करावा लागेल पण कर्तव्याला मुकता येणार नाही . जर कर्तव्यच्यूत झालो तर दुबळे ठरू .

“Farewell Farewell My true Love
The army is on move;
And if I stayed with you Love,
A coward I shall prove."

आपल्याला दुर्बल करणाऱ्या गोष्टींचा विशाप्रमाणे त्याग करा हां स्वामींचा संदेश हेच यशाच गुपित आहे .

Anything that makes you weak physically, intellectually and spiritually, reject as poison.

पुन्हा एकदा दाखवून देऊ आपल  वेडेपण, कारण हेच तर राष्ट्रनिर्माणच खरं साधन आहे . जग वेडच ठरवेल , तेव्हा सांगू ,

इन्ही बिगडे दिमाग में राष्ट्रनिर्माण के बीज है
हमें पागल हि रहने दो हम पागल हि अच्छे है ।

-- सागर मुत्तगी
संकलित ( स्वामी विवेकानंद चरित्र आणि भगतसिंग यांचे विचार यातून )